Arama
İslamiyet sonrası Arapların himayesinde gelişen ilk dönem Fars edebiyatı
İslamiyet'i kabul ettikten sonra yüzyıllar boyunca edebiyatımıza büyük etkileri olan ve Divan edebiyatımızın başlıca kaynakları arasında yer alan İran edebiyatı, İslamiyet'in kabul edilmesinden önce ve İslam medeniyetinin etkisi altında olmak üzere başlıca iki bölüme ayrılır. İslamiyet'in kabulünden sonra büyük oranda Arap etkisiyle gelişen ilk dönem Fars edebiyatının nasıl teşekkül ettiğini siz Fikriyat okurları için inceledik.
Arap yazarlar, İranlı yazarların ürünlerini Müslüman alemine sundu fakat İslam ve Arap değerleriyle çatışma halinde olan unsurlara karşı büyük bir set oluşturdular.
"Ey aymaz!. Gördüğün bu beden bir hiçtir,
Şu şatafatlı gök kubbe de bir hiçtir.
Hoş ol ki bu Kurulup-Dağılma Yurdu'nda:
Bir nefestir alacağın, o da hiçtir."
Fars edebiyatı, Arap yazarları tarafından kollanırken, İslam camiasında önemli bir etki alanı daha vardı: Yunan kültürü ve düşüncesi.
İslam medeniyetinin gelişiminde Yunan kültürünün etkisi çok büyüktür. Bu kültürün pek çok etkisi dolaylı yollardan İslam düşünce sistemine katıldı. Fars edebiyatında yapılan tercüme eserlerde de Yunan kültürü etkisine fazlasıyla tanık oluruz.
"Ey dünya! Cihana ait kötü alışkanlık ve çirkin sevgi, tüccarların alış verişi gibi karışmış."
Arapların İran'ı ele geçirmesiyle Zerdüşt dininin yerini İslamiyet almış ve Arap dilinin Fars diline tesiriyle Pehlevî dilinin yerini Arap harfleri almıştır. İran'da Müslümanlığın yayılmasıyla 9. asrın sonlarına doğru İran'ın bilim ve edebiyat dili Arapça olmuştur.
Bu dönemde şiirde aruz ölçüsü kullanılarak İslam'la ilgili konular yazılmıştır. Bahsedildiği gibi Arapların etkisiyle Arap şiiri tanınmaya başlanmış fakat daha sonra tercümeler yoluyla bir Fars şiiri oluşturulmuştur. Bu dönemde ağırlıklı olarak kasideler yazılmıştır.
İranlı âlim ve sanatkarlar bir edebiyat ve ilim dili haline gelen Arapçayla şiir söyleyip çeşitli konularda eserler yazmaya başlamışlardır. Orta Farsça ile Yeni Farsçanın dilbilgisi bakımından aralarında fazla fark bulunmadığı ve Yeni Farsçanın 10. asrın başlarından itibaren kullanılmaya başladığından söz edilmiştir.
Bu dönemde ön plana çıkan şairler arasında; Rudeki, Firdevsi, Menuçihri, Ömer Bin Hayyam yer alır.
"O nevruz rüzgârı, her bir gül dalının gözü açılsın diye bahçede devamlı efsane söyleyen olur."
9. yüzyılda yaşayan Rûdekî, İran edebiyatında en fazla örnek alınıp taklit edilen şairlerden biridir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî de Rûdekî'nin şiirleriyle aynı vezin, redif ve kafiyede birkaç gazel söylemiş, bazen da onun kullandığı mazmunları kullanmıştır.
Arap şiiriyle edebiyatını öğrenen Rûdekî'nin mûsiki ve şiirdeki başarısı Sâmânî Emîri Nasr b. Ahmed'in dikkatini çekti ve onun sarayına intisap etti. Ardından Emîr Nasr'ın vezirlerinin ve saray ileri gelenlerinin ödül ve bağışlarıyla büyük bir servete sahip oldu ve itibar kazandı.
Rûdekî'nin görme engelli olduğuna dair rivayetler olsa da şiirlerinde görme duyusuyla ilgili birçok fiil kullanmış, renklerden söz etmiş, gözle görülen şeyler hakkında teşbihlere yer vermiştir.
Rûdekî'nin bir divanı vardır. Divanda yer alan şiirlerin çoğu kaside, gazel, mesnevi ve rubâî tarzındadır. Şiirlerinde aşırı mübalağalı ibare ve tasvirlere rastlansa da bunların çoğunun samimi ve sanat endişesinden uzak olduğu söylenebilir. Ona isnat edilen şiirlerde birçok atasözüne rastlanır. Diğer beyitleri ahlâkî hikmetler şeklinde kaleme alınmıştır. Methiye türünde zirve sayılan Rûdekî öbür nazım şekillerini de başarıyla kullanmıştır. Şiirlerinin çoğu yeni mazmunlar ve özlü mânalar ihtiva eder. Kasidedeki üstün mevkiinden dolayı kendisinden sonra gelen büyük kasideciler onu üstat kabul etmiştir.
"Özgürce bir öğüt verdi bana zaman
İyi bakarsan zaten hep öğüttür zaman:
Şöyle dedi: "İyilerin günlerine bakarak üzülme sakın!
Senin günlerini arzulayıp duran niceleri var.
Zaman şöyle dedi bana: "Öfkene yenilme sakın;
Ayağına bağ vurulur diline bağ vurmayanın."