Arama
Mehmet Akif'ten edebiyat dersleri: Edebi sanatlar
Divan şairleri, sözü en veciz şekilde söyleme çabası içindeydi. Bunun için de edebi sanatları şiirlerinde bolca kullanırlardı. Edebi sanatların bir şiiri anlamak için yol gösterici işlevi vardır. Türkçeyi adeta bir kuyumcu gibi işleyen Mehmet Akif de şiirlerinde edebi sanatlara yer vererek, sözünün daha etkili olmasını sağlardı. Aynı zamanda muallimlik yaptığı Darülfunun'da işlediği konulardan biriydi. Peki, Mehmet Akif, edebi sanatları nasıl anlattı?
Meşebbehün-bihin müşebbehten daha ekmel olması, yani vech-i şibh dediğimiz hakkında haiz-i rüçhan bulunması lazımdır. Bazen mübalağa kastıyla teşbihi aks ederek müşebbehi müşebbehün-bih, müşebbehün-bihi müşebbeh yaparlar. Şurasını da hatırdan çıkarmamalıdır ki, müşebbeh müşebbehün-bihin kâffe-i evsafını haiz olmak icap etmez.
Mesela: Bir adamı, şecaatinden dolayı arslana benzetivermekle o adam arslandaki vahşilik, yırtıcılık gibi diğer evsafa da iştirakine lüzum yoktur. Bir de insan teşbihinde kâmilen serbest değildir. Bir dereceye kadar âdete münkad olmalıdır. Bir Osmanlı şairi, hiçbir vakit memduhunu, sadakati itibariyle köpeğe, büyük büyük manaları iktiham ettiğinden dolayı dağ keçisine benzetemez. Merdüm-giriz adama ayı denemez. Daha garibi, elfaz-ı müteradifeden birini kullanır da diğerini kullanamaz. "Tosun gibisin!" deyiverince koltukları kabaran bir adama "Öküz gibisin!" deyiniz de bakınız ne olur? Hâlbuki tosun ve öküz aynı mahlûktur.
*Ekmel: Kamil, mükemmel, kusursuz
Haiz-i rüçhan: Üstünlük kıymeti
Aks etmek: Yansımak
Kâffe-i evsafı: Niteliklerin bütünü
Şecaat: Yiğitlik, yüreklilik, cesaret
Evsaf: Nitelikler, vasıflar
İştirak: Ortak olma, birlikte bulunma
Münkad: Boyun eğen, itaatkâr
Memduh: Övülmüş, methedilmiş
İktiham: Göğüs germe, karşı durma, dayanma, tahammül etme
Merdümgiriz: İnsanlardan kaçan, çekinen, insanlar arasına karışmaktan, onlarla birlikte olmaktan hoşlanmayan kimse
Malumdur ki, istiare lügatte 'ariyet almak demektir. Ama ıstılah-ı üdebada, bir lafzı mana-yı hakikisinde kullanmayarak ona başka bir mana iare etmek yani 'ariyet vermektir. Mesela, kurnaz bir adama tilki demek gibi.
Azıcık dikkat olunsa, istiarenin bir teşbih olduğu görülür. Farkı şudur ki, teşbihte müşebbeh, meşebbehün-bih, edat-ı teşbih irad olunurken istiarede edat-ı teşbih ile müşebbeh tayyedilir. Mesela, Ali Ekrem'in;
Atınca saçlarını dûşuna uçup gittin
Gözümde kaldı hayâl-i ferişteh-reftârın
(Saçlarını omuzuna atınca uçup gittin. Gözümde o meleğin gidişinin hayali kaldı)
beytindeki "uçmak" fiilini mana-yı hakikisine hamle imkân yoktur. Çünkü insan uçmaz. Demek şair, cananını, sür'at-i seyri itibariyle kuşa ve belki lemha-i basarda gelip geçmesini de uçmaya benzetiyor. Ancak müşebbehün-bihi "uçmak" fiiline gayet süratle geçmek manasını iare olunmuştur.
'Ariyet: Geçici olarak başkasından alınan veya başkasına verilen şey, ödünç
Istılah: Terim
İare: Verme, ödünç verme
Tayy etmek: Çıkarmak
Kezalik, Selim-i Evvel'in;
Şîrler pençe-i kahrından olurken lerzân
Beni bir gözleri âhûya esîr etti felek
(Aslanlar bile gücümün korkusundan titrerken felek beni bir ceylan gözlüye esir etti)
Beytine bakılsa, birinci mısrada istiare, ikinci mısrada teşbih görülür. Çünkü 'şîrler' kelimesinin mana-yı hakikisine intikale imkân yoktur. Selim-i Evvel arslan avcılığıyla uğraşmamış, demek maksadı şecaatte arslana benzeyen birtakım bahadırlardır.
İntikal: bir yerden başka bir yere geçme, geçiş, anlama, kavrama.
Şîr: Aslan
Şecaat: yüreklilik, yiğitlik, cesaret
Kelime ve kelamı, birtakım alaka münasebetiyle mana-yı hakikisinden başka bir manada kullanmaktır. Bu alakalar çoktur. Biz başlıcalarından beş tanesini zikredeceğiz ki, onlarda "cüz'iyet-külliyet, halet-mahalliyet, sebebiyet-müsebbiyet, ummiyet-hususiyet, lazımiyet-melzumiyettir.
Garp heykel diker erbâb-ı hüner nâmına; biz,
Onların, varsa mezarında eğer taş, sökeriz
Râgıb Paşa
beytinde, Garp zikrolunup Garplılar murat olunmuştur. Yani, mahal zikrolunarak hal murat olunmuştur.
Erbâb-ı hüner: Hüner sahipleri.
Cüz'iyet-külliyet: Hakikat ve mecaz manalarından birinin, diğerinin cüzi olması
Muhassenat: Güzel, hayırlı, yararlı işler.
Râyât-ı fevz-i zafer: Zaferin kurtuluş bayrakları
Cüz': Bir bütünü meydana getiren kısımlardan her biri, kısım, parça
Küll: Hep, tüm, bütün
Kinaye, lügatte "maksadını açıktan açığa söylemek" manasına olan tasrihin zıttıdır. Istılah-ı üdebâda ise, bir manayı doğrudan doğru o manaya mevzû' lafız ile edâ etmeyerek diğer elfâz ile ifade eylemektir. "Eli uzun" tabiriyle "hırsız" manasını murat eylemek gibi.
Her ne kadar eski belâgat kitaplarında kinaye bu suretle tarif edilmekte ise de, bugün kinaye denilince biz "ta'rîz, istihza, tehekküm" manalarını anlamaktayız. Malumunuzdur ki, tariz itiraz demek değildir. Aralarında büyük fark vardır. İtiraz açıktan muahezedir. Hâlbuki tariz, o muâhezeyi kapalı surette yürütmektir.
Nedim'in;
Ebnâ-yı 'asr her hünere âferîn verir
Yâ rab, bu âferîn ne tükenmez hazînedir!
(Zamane insanları her hünere aferin, der. Yarabbi, bu aferin ne büyük hazinedir)
beyti tarizdir. Çünkü şair, zamanında meta'-ı marifetin para etmediğini dolambaçlı bir lisan ile anlatıyor.
Tasrih: Belirtmek, açık açık anlatmak
Istılah: Sadece bir ilim ve sanat dalına mahsus olan kelime, terim
Elfâz: Lafızlar, sözler
Belâgat: Sözün etkili, güzel ve hitap edilen kimseye, içinde bulunulan duruma uygun düşecek şekilde söylenmesi; fasih ve hâle uygun söz söyleme
Ta'rîz: Dokunaklı söz söyleme, dokundurma
İstihza: Biriyle ince ince alay etme, eğlenme, birini eğlenceye, maskaralığa alma
Tehekküm: Ciddî görünerek alay etme, istihzâ
Meta: Maddî mânevî sermâye, varlık, servet