Neyzen Tevfik'in tımarhaneden Mehmet Akif'e uzanan yolculuğu

Hayatını 'Beşikten kurtulduktan sonra duyduğum ve okuduğum romanlar, masallar, efsaneler, hikâyeler, maceralar içinde, kendi hayatımın dolambaçlı dehlizleri kadar korkulu, ıstıraplı, bıktırıcı ve nefret verici insan başından geçen bir sergüzeşte rastlamadım…' olarak özetleyen Neyzen Tevfik, edebiyat tarihimizin en renkli isimlerinden biri olarak kabul edilir. 1950'li yıllarda Vatan gazetesinde 'Neyzen'in Sesi' başlıklı yazılar kaleme alan Neyzen Tevfik, bu yazılarından birkaçını medrese yıllarından beri dost olduğunu söylediği hocası Mehmet Akif'e ayırmıştır. Mısır'da Akif'in evinde 'epeyce kaldığını' söyleyen Neyzen Tevfik'in hatıralarında Akif'in Mısır hayatına dair ilginç ve dikkat çekici bilgiler mevcuttur. Akif biyografisinin satır arası notları kabilinden olan bu izlenimler, aynı zamanda ölümünün ardından Safahat şairine dair Neyzen'in olgunluk dönemi fikirleri de sayılabilir. Neyzen Tevfik, Mısır seyahatini ve Hilvan'da Mehmet Akif'i ziyaretini 1950 yılında Vatan gazetesinde 'Tımarhaneden Mısır'a', 'Akif'in Evinde' ve 'Ayrılırken' başlığıyla üç bölüm hâlinde kaleme alır. Neyzen, Akif'in Hilvan'daki maddî durumu, Emin'le yaptıkları kaçamakları, Akif'in Mısır'a gidiş nedeni gibi önemli konulara dair fikirlerini bu kısa hatırasının aralarına serpiştirmiştir. Musiki ve şiir dünyamızın renkli siması, usta bir neyzen ve kabına sığmayan bir heccav olan Neyzen Tevfik, 19'uncu yüzyılın sonlarında İzmir'den geldiği İstanbul'da Bursalı Hafız Emin tarafından Mehmet Akif'le tanıştırıldı. Akif sayesinde edebiyat ve musiki çevrelerine giren Neyzen, devrin önemli şair ve musikişinaslarıyla tanışmış, böylece kısa sürede sohbet meclislerinin aranılan ismi hâline gelmişti. İyi bir gözlemci olduğu kadar, son derece meraklı ve hassas bir zekâya sahip olan Mehmet Akif de, Neyzen'deki müzik yeteneğini hemen keşfetmiş, kardeşi Şefik'le birlikte kendisine kol kanat germiş, tahsilleriyle yakından ilgilenmişti. Neyzen Tevfik'le karşılaşınca ruhundaki musiki tutkusu alevlenen Akif, Tevfik'e Fransızca, Farsça ve Arapça dersleri verirken Neyzen Tevfik de kendisine ney üflemeyi öğretti. Mithat Cemal'e bakılırsa bu uğurda Akif, 1313 (1897) tarihinde yıl boyunca her sabah Fatih'teki Şekerci Han'ına gidip gelmişti. Mehmet Akif, ney meşkinde zorlanmasına rağmen işin peşini bırakmamış, bir süre hiç üşenmeden, Neyzen Tevfik'in taşındığı Çukurçeşme'deki Ali Bey'in hanına her sabah gitmeyi de göze almıştır. Nihayet kararlılığı ve azmi sayesinde Akif, nazlı ve zor bir enstrüman olan ney'i yendiği gibi, sadece -ilk başlarda üflemekte zorlandığı Salim Bey'in Hicaz Peşrevini değil, birçok zor parçayı çalabilir hâle gelmiş, hatta devr-i kebîr usûlünü vurmayı bile öğrenmiştir. Safahat şairinin büyük bir istikbal vaat ettiğini düşündüğü Neyzen'in harabat âlemlerine dalmasıyla bu saadetli günler de sona erdi. Çünkü kardeşi Şefik derslerine çalışırken Neyzen Tevfik kendisini avareliğe vurmuş, gittikçe eğlenceye kaptırmış, kitapları kapatarak tahsil hayatından uzaklaşmıştı. Artık musikiden, eğlenceden başka bir şey düşünmez olmuştu. Bir zamanlar Yenikapı ve Galata Mevlevihanelerine devam eden, Bektaşî muhitlerine dalan Neyzen, artık mecrasını değiştirmiş; Sirkeci ve Şehzadebaşı kahvelerine, Galata ve Beyoğlu meyhanelerine postu sermiştir. Hayat felsefesini değiştirmesi üzerine Akif, kendisini hayal kırıklığına uğratan Neyzen'e darılmıştı. Ardından da Neyzen Mısır'a firar etti. 1903 senesi Ocak ayının son günlerinde bir yolcu vapuruyla Mısır'a firar eden Neyzen, burada 5 yıl kalmış ve 1908'in Ağustosunda, II. Meşrutiyet'in ilanı üzerine İstanbul'a dönmüştür. Meşrutiyet devrinde de Mısır'a yolu düşen Neyzen, üçüncü Mısır seyahatinde Hilvan'a da uğrar ve hocası Mehmet Akif'i ziyaret edip bir müddet evinde misafir olarak kalır. Vatan gazetesindeki hatıralarında Mısır'a son seyahatini gerçekleştiren Neyzen Tevfik'in yolculuğu Bakırköy Tımarhanesi'nde başlar. 1928 Haziranının ilk günlerinde Bakırköy Tımarhanesi'nde Mazhar Osman ve Fahrettin Kerim Gökyay'ın nezaretinde bulunduğunu söyleyen Neyzen Tevfik, İstanbul'dan sıkılınca Mazhar Osman kendisine 'hasretini çektiği Mısır'a gitmesini tavsiye etmiş, bu tavsiye üzerine Mısır seyahati için hazırlıklara başlamıştır. Hastaneden çıktıktan sonra 15 gün kadar Pendik'te kardeşi Şefik (Kolaylı) ve annesinin yanında kalan Neyzen'in vize işlemlerini Mehmet Akif'in damadı Ömer Rıza Doğrul tamamlar. Nüfus tezkeresini Şapka İnkılabının yapıldığı yıllarda Balıkesir'de Atatürk'ün sayesinde aldığını söyleyen Neyzen'i, Haziran'ın 14'ünde Mehmet Akif'in kardeşi Şefik, emniyet yetkilileri bir Romanya vapurunun kamarasına yerleştirirler. Neyzen, yanında Muhittin Üstündağ'ın ve kısmen kardeşinin verdiği İngiliz lirasına çevrilmiş paralarla 18 Haziran'da İskenderiye'ye demir atar. Ancak Mısır'a ayak basar basmaz gümrükte Neyzen'in başı derde girer. Çemberlitaş'ta Vezirhanı'ndan nefes için aldığı bir paketi (!) vapurda kullanan ve 'Malum maddelerin ticaretini yapan muhayyel bir şebekenin elebaşı' olarak bütün eşyaları didik didik aranan Neyzen, Cezayirli Ahmet Salih'in kefil olmasıyla paçayı kurtarır. Bu, 'Hudutları kolaylıkla, fakat gümrüğü zorlukla aşarak kısım kısım İngiltere, Fransa, İtalya, Belçika ve diğer devletler arasında sömürge olarak paylaşılmış koca Afrika kıtasının bu köşesine ayak basmıştım.' diyen Neyzen'in Mısır'a üçüncü gelişidir. İlk durağı İskenderiye'den sonra Neyzen'in istikameti trenle Kahire'dir. Hamal ve arkadaşı Salih tarafından uğurlanan Neyzen'in arkasından koşarak yetişen bir polis, gümrükte unuttuğu Üsküplü Saraç Faik tarafından sanatkârane bir şekilde yapılmış ney kutusunu içindeki ney'lerle birlikte kendisine uzatır. İlk yazısında Mısır'a nasıl gittiğini, varınca neler yaşadığını ve Mısır'ın harabat âlemlerinde nasıl cirit attığını anlatan Neyzen Tevfik, trenle Mısır'ın verimli topraklarından geçerek ve sıcak bir havada gardan çıkarak Kahire'ye ulaşır. Önce Bolulu Kemal'in lokantasında soluklanan Neyzen, ardından lokantanın 100-150 metre ötesinde bir Rum pansiyonuna yerleşir. Neyzen Tevfik, bir gün Ali adında birisinin lokantasında otururken Hilvan'da meskûn hocası Akif'i ziyaret etmeye karar verir ve hemen yola koyulur. Mahmut adlı rehberi ile Hilvan'a kadar gelen Neyzen, Hilvan'da Akif'in evinin nerede olduğunu Abbas Hilmi Paşa Sarayı'nın kapıcıbaşısından öğrenmiş ve yine kapıcıbaşı tarafından araba ile Akif'in evine kadar götürülmüştür. Akif ve ailesi (İsmet Hanım, Emin ve Tahir) tarafından şaşkınlıkla karşılanan Neyzen Tevfik'in kaldığı süre zarfında ilginç tespitleri vardır. Bunlardan birincisi, sazlarını ve yanında getirdiği ufak tefeği kendisine hazırlanan odaya bırakan Neyzen'in, cebindeki içki şişesini 'hem hürmeten hem de şairle iyi geçinmek ümidiyle çıkarmamak ihtiyatını göstermesi'dir. İşin ilginç tarafı bu ihtiyatın ardından durumu sezen Akif, kendisini azarlamamış ve tereddüdüne karşı 'Çıkar, çıkar!' demiştir. Eşref Edib de, Akif'in Neyzen'i 'içki içmemek şartıyla evine kabul ettiğini' söylüyor: 'Üstad Hilvan'da otururken bir gün Neyzen Tevfik çıkagelmiş. İçki içmemek şartı ile üstad eve kabul etmiş. İskenderiye'de meyhanenin birinde bıraktığı bavulunu Emin'le gidip almışlar, meyhaneyi buluncaya kadar bir hayli dolaşmışlar. Hilvan'da Neyzen birkaç gün içkisiz kalınca muvazenesi bozulmuş, gene Hilvan meyhanelerine devama başlamış. Meyhaneyi üstadın evine tercih etmiş.' Neyzen'in hatıralarında dikkati çeken diğer bir husus Akif'in büyük oğlu Emin ile ilgili tespitleridir. Emin'in hazin macerası herkesçe malum. Akif'in Mısır'dan dostlarına gönderdiği mektuplar oğlundan gidişatından pek memnun olmadığını, dahası istikbaline ait ciddi endişeler taşıdığını gösteriyor. Neyzen'in hatıralarında geçen Emin'le ilgili söyledikleri, Akif'in endişelerini haklı çıkaracak cinstendir. Hilvan'da Akif'in evine yerleşen Neyzen, içki şişesini geceleyin yarılamış olarak kapı arkasına bırakır. Devamını Neyzen şöyle anlatıyor: 'Gece yatarken şişeyi yarı boşalmış olarak kapının arkasına bırakmıştım. Sabahleyin baktım ki bomboş. Sonradan anlaşıldı ki Emin bitirivermiş!' Zaman zaman Emin ve diğer kafadarla meyhaneleri ziyaretten geri durmadıklarını, Mısır'ın içinde kınakına bulunan ve bir nevi şaraba benzeyen fernet şişelerini nasıl devirdiklerini anlatan Neyzen Tevfik'in söylediklerine bakılırsa, ara sıra oğlu Emin'e çıkışarak 'Sen adam olmayacaksın!' diyen Akif'e Emin şöyle cevap vermektedir: 'Daha nasıl adam olayım? Geziyorum, bisiklete biniyorum, güreş yapıyorum.' Neyzen, Mısır'da Şâri-i Haydar'daki Akif'le geçirdiği günleri; 'Akif'in evinde erkenden kalkarız. O bir taraftan akşamdan kalan bulaşıkları yıkar, evi düzenler, namaz kılar ve Kur'ân okurken ben de kendime düşen hizmetleri yapar ve çayı demlerdim.' şeklinde özetliyor. Bazı kaynaklarda Neyzen, Akif'le geçirdiği günlerine dair farklı ayrıntılar da vermiştir. 'Akif sabahları güneş doğmadan kalkar, Kur'ân tercümesine başlardı. Sabah namazını kılar, çayı hazırlar, beni uyandırırdı. Ona hasretini çektiğini söylediği makamlardan taksim yapardım. Gözlerinden damla damla akıttığı yaşı benden saklamak ister ve sonra bana tercüme ettiği Kur'ân'dan parçalar okurdu. O zaman da ben coşar, elime neyimi alır ve duygularımı neye bırakırdım…' Neyzen, Hilvan'da zaman zaman Akif'le eski dostları ziyaret ettiklerini ve Mısır'ın önemli simalarıyla muhtelif bahisler üzerine konuşarak vakitlerini geçirdiklerini söylüyor. Akif'in evinde bilhassa akşamları birçok ziyaretçi bulunduğuna da dikkati çeken Neyzen, bunlar arasında özellikle Abdurrahman Azzam Paşa ve ailesini zikrediyor. Ne var ki Neyzen'e, hocası Akif'in evinde geçirdiği günler, aradığı ve kendisini doyuracak girintili çıkıntılı hayat (!) olmadığı için sıkıcı gelmeye başlar. Bir gün Akif'le birlikte Kâhire'de Mevlevihane'ye giden Neyzen, Akif'in evinde rahat olmasına rağmen, çok eskiden tanıdığı Şeyh Mustafa'dan aldığı daveti fırsat bilerek Mevlevîhanesi'nin tekkesine taşınır. Tekkeye taşınıncaya kadar Akif'in evinde epeyce kalan Neyzen, bu mekan değişikliğinden son derece memnundur: 'Hilvan'da rahatım iyi olmakla beraber Kahire'de etrafı kolayca gezebilmem için buna ihtiyaç vardı (!).' Neyzen'in Hilvan'da kaldığı süre zarfında Akif'e dair önemli tespitlerinden biri de gurbetzede şairin maddî durumudur. Neyzen'e göre Mısır'da iyi bir muhite sahip bulunan Akif'in maddî durumu oldukça iyidir. Neyzen'in hatıralarına göre Akif, Türkiye'de kendisi hakkında söylenen sözleri bir ızdırap yükü olarak kalbinde saklamakta ve bundan ciddi olarak rahatsızlık duymaktadır. Bunu Neyzen'in naklettiği şu sözden anlamak mümkün: 'Ben Vehhâbi imişim de haberim yokmuş!' Âkif'le son görüşmesi bu şekilde olan Neyzen'e ayrılırken Mehmet Akif kendisine bazı hediyeler verir: 'Secde', 'Gece', Neyzen'in içkiden üç bin dört yüzüncü tövbesi münasebetiyle yazdığı 'Derviş Ahmed' ile diğer bazı şiirleri... Ne var ki İskenderiye'den kalkan Ege vapuruyla İstanbul'a dönmeyi düşünen Neyzen, vapurda tanıştığı bir Süryani papaza takılarak rotayı İzmir'e çevirir. Vapur İzmir limanına demirleyince kendisine Mehmet Akif'i soran vapurun süvarisi Cemal Kaptan, vapur doktoru Hüseyin Suat ve çok eskiden tanıdığı İzmir Gümrük Başmüdürü Sami Pankoğlu'na Akif'in hediye olarak verdiği şiirleri birer birer dağıtır. Akif ile ilgili hatıralarının sona ermesinden sonra Neyzen, beş ay kaldığı (Haziran-Ekim 1928) Mısır'dan hem parası kalmadığı hem de kış ayları yaklaştığı için dönmek zorunda kaldığını söyler. Ancak yazısının devamında, Mısır'da karakola nasıl düştüğünü anlatır. (Türk Edebiyatı dergisi, 471. sayı / Ocak 2013)