Arama
On yedinci yüzyıl biliminin İstanbul'daki temel kitabı: El-Fevaidü'l-Hakkaniyye
Şirvani'nin büyük emeği El-Fevaidu'l-Hakaniyye, on yedinci yüzyılda İstanbul'da dönemin bilim ve düşünce hayatını yansıtan telif bir eser olması bakımından önemlidir. El-Fevaidü'l-Hakkaniyye, 2019 Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Yılı Armağanı olarak ilk defa tahkik edilen Arapça metni ve çevirisi ile birlikte yayımlandı. Sizler için bilim dünyasının bu nadide eserini inceledik.
Şirvanî eserini, ilimlerin konuları ve meseleleri hakkında hazırladığından eserin giriş kısmında okuyucuyu literatürden de kısmen haberdar etmektedir. Her ne kadar tamamını yazmamışsa da bunlar, önemli gördüğü eserlerdir. Bunlar hakkında verdiği bilgiler şöyledir:
Fahreddin Razî'nin (ö.606/1210) Hadaiku'l-Envar fi Hakaiki'l-Esrar adlı eseri olup, Şirvanî bunun, altmış ilimden bahsettiğini kaydeder.
Bir fazilet erbabı, Razî'nin eserine kırk ilim daha eklemiş ve toplam yüz ilim içeren Enmuzecu'l-İlm adlı eseri yazmıştır.
Devvanî'nin (ö.908/1502) on ilmi içeren Enmuzec adlı eseridir.
Şirvanî, bunlardan başka, birçok kitap daha telif edildiğini, kiminin ilimlerin sayısını artırdığını kiminin de eksilttiğini kaydeder. Eserinde elli üç ilimden bahsettiği için, sayı hakkında bir açıklama yapma gereği duyar. Her ne kadar ilimler hakkındaki bilgisi bundan daha fazla ise de eserini Sultan Birinci Ahmed'e takdim ettiği için, Sultanın ismindeki harflerin ebced hesabıyla ortaya çıkan elli üç sayısına uygun gelmesi için böyle hazırladığını belirtir. Yine, eserinin bölümlerini de sultanın ordusunun tertibine uygun gelecek şekilde ayarladığını ifade eder. Bununla birlikte Şirvanî eserinin tertibinde ve ilimleri sıralanmasında uyduğu kural hakkında bilgi vermez.
Eserinin tertibi ve konu başlıkları kısaca şöyledir:
Mukaddime: İlmin mahiyeti, bu mahiyete ilişkin konular ve ilmin türlere taksimi.
İlk/Kalb bölümünde ele aldığı ilk ilim tefsir ilmi olup, hakkında belirttiği konular kısaca şöyledir: Tefsir ilmi, nicelik itibariyle şer'î ilimlerin en büyüğü (a'zam); değer itibariyle en yükseğidir. Hatta şer'î ilimlerin başı ve başkanı; şer'in kaidelerinin temeli (mebna) ve esasıdır. Zira bu ilim, beşerî takat ölçüsünde Allah Teâlâ'nın muradını göstermesi itibariyle onun kelamını inceler.
Kalb: Şer'î ilimler ve asıllarından on kadarının belirtilmesi. Bunlar Tefsir, Kıraat, Hadis, Usul-u Hadis, Kelam, Usul-u Fıkıh, Fıkıh, Feraiz, Tasavvuf, Hilaf olarak sıralanır.
Meymene: Edebî ilimler olup, Lügat, Sarf, İştikak, Nahiv, Meani, Beyan, Bedii, Aruz, Kafiye, Hat, Karzu'ş-Şiir, İnşau'n-nesir şeklinde on iki adet olarak sıralanır. Bunda Zemahşerî'ye (ö.539/1144) bağlı kaldığını belirtir.
Meysere: Aklî ilimler olup, temellerinden otuz kadarı belirtilmiştir. Bunlar da Mantık, Adabu'l-bahis, Hikmetu'l-İşrak, El-Hikmetu't-Tabiiyye, El-Hikmetu'lİlahiyye, Heyet, Havassu'l-Ekalim, Hendese, Hesap, Cebir ve Mukabele, Aritmatik, Mesaha, El-Eb'ad Ve'l-Ecram, Musiki, Es-Sema Vel-Alem, Üker, Teşrih, Tıp, Manzar, Nücum, Usturlab, Ta'bir, Firaset, Mizaciyyat, El-San'at'l-İksiriyye, el-Kevn ve'l-Fesad, Asar-ı Ulviyye ve Süfliyye, Ahlak, Tedbir-i Menzil, Siyaset olarak sıralanır.
Saka: Adabu'l-muluk (hükümdarlık sanatı) olup, burası hazreti saltanata hediyedir. Bu ilim, devletlerin düzeni, saltanatın devamı için, kralların edinmesi gereken meleke ve huyların bilgisinden oluşur. Şirvanî, adalet ve ihlâs ile yapılan saltanat ve halifeliğin ibadetlerin en değerlisi olduğunu hadislerden de örnekler vererek açıklar.
Şirvanî Mukaddime'de ilim teriminin epistemolojik (bilimsel) analizi ile meşgul olur. İncelediği ilk sorun, bilmenin ne olduğudur. Daha sonra bilginin nitelik (keyfiyet), edilgi (infial) veya ilişki (izafet) kategorilerinden hangisine ait olduğunu inceler ve kendi tercihini nitelik kategorisinden yana kullanır. Ardından zihnî varlık konusundaki tartışmalara girer.
Şirvanî'nin gündeme getirdiği bir diğer konu, bilginin mahiyetini tasavvur etmenin zarurî olup olmadığı hakkında olup, ardından tahkik ehli filozoflar ile bir mütekellim nazarındaki bilginin en sahih tanımını "bir şeyden hâsıl olan akıldaki suret" olarak, gerekçesiyle birlikte açıklar.