Arama
Türkiye’de basılan ilk sözlük: Vankulu Lügatı
Osmanlı müellifi Vankulu'nun Cevheri'nin eserinden tercüme ettiği sözlük, Türkiye'nin "ilk basımevi olarak kabul edilen" Yalova merkezli kurulmuş matbaasında basılan ilk eser olur. Arapça - Osmanlıca bir lügat olup, iki cilt olacak şekilde ahaliye sunulur. Batı Türkçesi'nin önemli kaynaklarından biri olan bu sözlüğü ve günümüze kadar ulaşmasını sağlayan şahsiyetleri gelin daha yakından tanıyalım.
Vankulu Muhammed ibni Mustafa El-Vani
🔸 Doğum tarihi net olarak bilinmese de Vankulu'nun memleketinin Van olduğu tahmin edilir. Vanlı olduğu için Vanî veya Vankulu isimleriyle de tanınmıştır.
🔸 Yaşadığı devir itibariyle iyi bir öğrenim görme imkânı bulan Vanî, Divan Edebiyatı alanında, iyi hocalardan eğitim görerek ilim hayatına sağlam bir temel atar.
🔸 Klasik medrese tahsilini tamamladıktan sonra kendisi de bir müderris olur ve Kırkakça, Mahmut Paşa, Hankah Atik Ali Paşa ve Sahn-ı Seman Medreselerinde müderrislik görevinde bulunur.
Sahn-ı Seman Medresesi:
Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'u fethetmesinden sonra güzide şehirde yaptırmış olduğu üst düzey eğitim kurumudur.
İstanbul'un ilk yükseköğretim kurumu; Sahn-ı Seman medreseleri
🔸 Vankulu, müderrisliğin yanı sıra müftülük ve kadılık gibi önemli devlet görevlerini; Rodos, Manisa ve Kütahya şehirlerinde yapar. Devletin önemli kademelerinde yer alan Vanî, bir zaman sonra emekli olur.
🔸 İcra ettiği faydalı faaliyetler ve mesleği, Vanî'yi hemen bırakmaz. Bu sefer çok uzak ve özel bir yerden, Medine'den kadılık görevine çağırılır. Ömrünün kalan senelerini Medine gibi kutsal bir şehirde geçirir ve bu kutsal şehirde ruhunu hakka teslim eder.
🔸 Birçok alanda eser veren, şiir ve hat sanatı ile uğraşan, birçok eserin tercümanlığını yapan Vankulu'nun "tarihe yaptığı unutulmaz dokunuşu" muhakkak ki Cevheri'nin Es-Sıhah isimli Arapça sözlüğüne tercümanlık yapmasıdır.
Vankulu Lügatı
🔸 Türkiye tarihinde, İbrahim Müteferrika'nın kurmuş olduğu ilk matbaada basılan eser olması açısından büyük önem arz eder. Vankulu, Cevheri'nin bu kıymetli eserinin çevirisini yaparak Türk – İslam edebiyatına adeta bir hazine olan bu eseri kazandırır.
🔸 Vankulu Lügati, 28 bab ve her bab kapsamında 8 fasıldan oluşur. Her bab içinde geçen kelime müştaklar ise maddenin içinde yer alır. Bu niteliğiyle Kamus-ı Okyanus adlı esere benzer.
🔸 Sözlüğün ön sözünde mütercim, bu sözlüğün her kesimden ve her yaştan insanın kullanabileceğini söyler. Hayatımızın her alanında karşımıza çıkan ve çıkmaya devam edecek dillerden bahseder. Bunların başında gelen dilin Arapça ve Arapça kökenli kelimeler olduğuna, bu yüzden bu lisanı öğrenmenin gerekliliğine vurgu yapar.
Bab ne demek?
Bir kitabın bölümlerinden her birine verilen isim.
Müştak ne demek?
Bir kök veya mastardan türetilen kelimeye, kısacası türeve denir.
Kamus-ı Okyanus
Fîrûzâbâdî'nin Arapça – Osmanlı'nın önemli sözlüklerinden biridir.
🔸 Vanî, eseri daha kolay anlaşılması için açıklamalı bir şekilde tercüme ettiğini söyler. Eserinde başında III. Ahmet, sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ve şeyhülislamı Yenişehirli Abdullah Efendi gibi sözlüğün yazılmasına desteklemiş isimlerin öndeyişleri bulunur.
🔸 Aynı zamanda padişahın İbrahim Müteferrika'ya basım iznini verdiği kısım ile dibacenin bulunduğu bölüm dikkat çekicidir. Şeyhülislamın da bu eserin basılmasına karşın olumlu fetvasının bulunduğu kısım, aslında alınan kararın yine bir düzen ve tertipten geçtikten sonra halka ulaşacağının bir garantisidir.
Dibace ne demek?
Ön söz, başlangıç ve mukaddime anlamlarından kullanılsa da diğer bir anlamıyla kitabın girişinin tezhip sanatı ve yazılarla süslenmesine de denir.
🔸 Osmanlı Türkçesi ile tercüme edilen eser, Arap albesine uygun olacak şekilde düzenlenir ve bu alfabeye göre de türetilen kelimeleri ve anlamlarını barındır. Batı Türkçesi'nde önemli bir kaynak olan lügat, 2 cilt şeklinde ve 500 tane kadar basılmıştır. 1729 yılında Sultan Ahmet'in emriyle basılan bu eser, Türkiye'de basılan ilk kitap olma ününe sahiptir.