Arama
Hayvan sevgisinin estetik ifadesi kuş köşkleri
Köşk, saray, cami, mescid, türbe, han, sıbyan mektebi, çeşme gibi yapıların duvarlarına oturtulan maket görünümlü kuş evleri, Osmanlı toplumundaki hayvan sevgisinin estetik ifadesi gibidir. İslâmiyet'ten önceki devirlerden beri Türk toplumunda önemli bir yer tutmuş. Türk kültürü, sanatı, etnografyası ve folklorunda her zaman yer almışlardır.
Atalarımızın inançlarına göre, kuşların uçabilmesi, "Tanrı''ya ulaşmak için İlâhî bir özellik olarak görülmüş, dolayısıyla insanlar bu hayvanlara korkuyla karışık sevgi ve saygı duymuşlardır. Onlarla ilgili birtakım inançlar ve düşünceler ise, zaman içerisinde İslâm dini ile şekil değiştirmiş, bir kısmı da bâtıl inançlar olarak günümüze kadar gelmişlerdir. Bütün bu inanç ve düşüncelerin bir neticesi olarak Türkler'in kuşlara verdikleri önem ve onlara yönelik insanî davranışları, Türk mimarisinde kuş evlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
YABANCI SEYYAHLARIN NOTLARI
En eski örnekleri on altıncı yüzyılda Klasik Osmanlı döneminden kalan bu küçük evcikler, tamamen kuşların barınmaları amacıyla yapılmış yapılardır.
Mimarimizde Klasik Osmanlı dönemi sonrasında da yapımı devam eden maket görünümlü kuş evleri, aynı zamanda Türk toplumundaki hayvan sevgisinin estetik ifadesi durumundadırlar. Birçok yabancı seyyah, eserlerinde Türkler'in yardımseverliklerinden bahsederken, hayvanlara karşı olan ilgilerini de dile getirirler.
Thevenot, seyahatnamesinin Türkiye'yi de içine alan birinci kısmında;
"…Onların iyilikseverliği hayvanlara, bu arada kuşlara kadar ulaşır. Her gün birçok kimse pazarlara kuş satın almaya gider ve bunları serbest bırakırlar. Söylediklerine göre, bu kuşların ruhları, kıyamet gününde Allah'ın huzurunda onların iyiliklerine şahitlik edeceklerdir" demektedir.
Moltke ise;
"Türkiye Mektuplarında Türkler hayırseverliklerini hayvanlara karşı bile gösterirler. Üsküdar'da bir kedi hastanesi bulursun, Bayezid Camii'nin avlusunda da güvercinler için bir bakım yeri vardır" diyerek şöyle devam eder: "Birçok mezar taşının altı yalak şeklinde oyulmuştur. Buraya yağmur suları toplanır ve sıcak yaz günlerinde köpekler ve kuşların susuzluklarını giderebilecekleri küçük mikyasta bir fukara mutfağı vazifesini görür. Müslümanlar hayvanların şükranının da insanlara hayır getireceğine inanırlar."
Bir başka yabancı seyyah, Gerard de Nerval, "Voyage en Orient" adlı eserinde. İstanbul'da gördüğü kuşlar için yapılmış, ahşaptan konsol biçimindeki kuş evlerinden söz etmektedir.
YAPILDIKLARI YERLER
Kuş köşkleri de denilen bu minyatür yapıların bulundukları binalar; evler, köşkler, saraylar, cami ve mescidler, medreseler, hanlar, sıbyan mektepleri, kütüphaneler, türbeler, köprüler, çeşmeler, darphaneler gibi dinî ve sivil mimarî yapılanmıştır.
Kuş evleri, söz konusu yapıların yukarı kısımlarında, genellikle soğuk ve sert rüzgârlardan korunaklı cephelerinde, insan ve hayvanların erişemeyeceği yüksekliklere inşa edilmiştir. Çoğunluğu taştan, ahşaptan, pek azı da tuğladan yapılmış bu evleri, Anadolu ve Rumeli'de, meselâ Kayseri, Amasya, Tokat, Niğde, Antakya, İzmir, Bolu, Kırklareli, Tekirdağ, Edirne, Filibe ve Tırnova'da görebileceğimiz gibi, en güzel örneklerine İstanbul'da rastlarız.
On altıncı yüzyılda kuş evlerinin yapıldığı binalara örnek olarak İstanbul'da Bali Paşa Camii, Büyük Çekmece Köprüsü, Tokat'ta Ulu Cami, On yedinci yüzyılda İstanbul'da Yeni Cami, Niğde'de Kiğılı Camii, Antakya'da Ulu Cami, Amasya'da Sultan Bayezid Camii gösterilebilir. On sekizinci yüzyılda İstanbul'da Nuruosmaniye Camii, Üsküdar Ayazma Camii, Selimiye Camii, Taksim Maksemi, Zeyrek Şebsefa Mektebi, Saraçhane Amcazade Hüseyin Paşa Mektebi.
Bayezid Seyyid Hasan Paşa Medresesi çeşitli kuş evleriyle donatılmış yapılardandırlar. On dokuzuncu yüzyıl örnekleri arasında Kayseri'de Şeyh İbrahim Tennurî Çeşmesi, İstanbul Eyüp'te Şah Sultan Mektebi sayılabilir. Ayrıca, İstanbul Balat'ta ve Bursa'da on sekiz ve on dokuzuncu yüzyıla ait evlerde de kuş köşkleri bulunmaktadır. Sözünü ettiğimiz bu yapıların dışında, daha birçok yerde ve çeşitli türde binalarda da kuş evleri yer almaktadır. Bazen kuş evlerinin bulundukları binalar eski olabilmekte, ancak üzerlerindeki kuş köşkleri sonraki yıllarda yapılan tamirler sırasında eklenebilmektedir. İstanbul Fatih Camii, Kastamonu İbnineccar Camii ve Amasya Sultan Bayezid Camii buna örnektirler.