Arama
İstanbul'un gerdanındaki inciler: Kadın çeşmeleri
İstanbul, tarihi kayıtlarda dünyada en çok çeşmesi olan şehir olarak geçer. Suyun nakşedilmesinde başta Osmanlı padişahları olmak üzere, hanım sultanlar, padişah kızları, sadrazamlar, paşalar, devlet erkânı ve imkânı olan herkesin katkısı olmuştu. İstanbul'u süslemede gayret gösteren Osmanlı kadınlarının çeşmelerini sizler için derledik.
Prof. Dr. Hatice Aynur, Osmanlı kadınlarının su mimarisine kazandırdığı yapıtlar üzerine hazırladığı projede bâniyeleri üç kategoriye ayırıyor: Saray mensupları, yönetici ve ulemanın eşleri ile halktan olan kadınlar. Üç grubun yaptırdığı yapılar arasındaki farklılığı ise döneminin mimari esintileri ve yaptıranın ekonomik gücü belirliyor.
Özellikle oğlu tahta geçtikten sonra valide sultan olan kadınlar, dini içerikle birlikte güç ve zenginliklerini gösterme amaçlı çok süslü mimari eserler yaptırdılar. En fazla çeşme yaptıran validenin 13 eserle Üçüncü Mustafa'nın eşi ve Üçüncü Selim'in annesi Mihrişah Sultan, ikincisinin de 9 çeşme ile Sultan Abdülmecid'in annesi Bezmiâlem Valide Sultan olduğunu belirtiyor.
Hanedan mensubu olmayan veya sarayda herhangi bir görevi bulunmayan ancak maddi durumu iyi, çevresinde hürmet gösterilen, paşa, sadrazam, din görevlisi gibi erkeklerin eşleri tarafından yaptırılan 9 çeşme bulundu.
Yönetici veya ulema sınıfına mensup kişilerin eşlerinin yaptırdığı çeşmelerde genellikle kimin kızı veya eşi olduğu bilgisiyle çeşmenin yapım masraflarının nereden karşılandığına dair birtakım bilgiler yer alıyor. Kuruçeşme'de 1682 tarihli Köprülü Hemşiresi Çeşmesi'nin kitabesinde yaptıranın adı yerine, yalnızca Köprülü'nün kız kardeşi yazarken, Üçüncü Ahmed'in Baş Kadını Emetullah Kadın'ın Üsküdar'daki Doğancılar Camii yanında yaptırdığı çeşmenin masraflarını, kendi bütçesinden karşıladığı bilgisi kayıtlarda bulunuyor.
Saraylı kadınların ikinci grubu da kethüda, hazinedar usta, kalfa gibi saray personeli olarak çalışan hatunlardan oluşuyor. Diğerlerinden farkı ise bu kadınların kazandıkları maaş karşılığında çeşme yaptırmaları. Çeşme sahibi 8 hazinedar usta, 7 kalfa, 6 da kethüdadan bazılarının isimleri şöyle: Fesahat Usta, Halife Cilvenaz, Hazinedar Hatice Kadın, Hazinedar Nazperver Usta, Hoşnadi Usta, Şekerpâre Hatun.
İstanbul'da her iki sınıflamaya da girmeyen halktan, sıradan insanların yaptırdığı 26 çeşme bulunuyor. Yapılmalarındaki öncelikli amaç kendi yaşadıkları mahalledeki su ihtiyacının karşılanması olan eserler, diğerlerine oranla daha mütevazı görünüşleri ile dikkat çekiyor. Sultanahmet'teki Hatice Kadın Çeşmesi ile Zekeriyaköy'deki 1793 tarihli Ayşe Hanım Çeşmesi bu gruba dâhil olan yapılar arasında örnek teşkil ediyor.
Osmanlı'da yüzyıllara göre biçim, kullanılan malzeme ve üslup açısından farklılıklar gösteren kadınların yaptırdığı çeşmeler, klasik dönem olarak adlandırılan on beş ve on altıncı yüzyıla kadar şekil itibariyle basit ve sade bir yapıda. Taştan yapılmış, daima akan veya kesilebilen musluklar koyulan, kabartmaların süslediği, çoğunlukla kemerli bir niş içerisinde ayna taşı yer alan çeşmelerde bazen yaptıranın ismi, yapılış tarihi gibi birtakım bilgilerin yazıldığı kitabe bulunur.
Yeni bir biçim anlayışının doğduğu on yedinci yüzyılda ise yapıldıkları yerin önemi haricinde çeşmeleri gösterişli kılan zengin bezemeler kendini gösterir. Saray mensubu kişilerin yaptırdığı eserler mermerden yapılırken, kemerler istiridye kabuğu biçiminde olup, ayna taşlarına işlenen bazı ağaç ve çiçek motifleri göze çarpar.