Osmanlı’nın ateşten hızlı kahramanları “Tulumbacılar”

'Tulumbacıların reisi yangını haber veren köşklüye 'Oğlan mı, kız mı?' diye sorardı. İstanbul yakası için 'oğlan', Beyoğlu yakası için 'kız' denirdi.' Köklü ve şerefli bir geçmişe sahip Türk İtfaiyesinin, Amerika Birleşik Devletleri'nin kuruluşundan yıllarca önceye dayanan bir geçmişi var. Asansörde kalan kişilerden, denize düşen araçlara; çatıda kalan kediden, yangın içinde kalan insanlara kadar her duruma müdahale eden ateşten hızlı kahramanlarımız, bazen görev başında şehit düştüler. PEYAMİ SAFA'DAN BİR YANGIN HİKÂYESİ İstanbul, Cumhuriyet devrinde merhum Vali Haydar Bey'in kurduğu İtfaiye Teşkilatı'na kadar, günlerce devam eden büyük yangın afetleri geçirdi. Bu yangınlarda bazen sekizde birini, bazen dörtte birini, bazen yarısını kaybetti. Şehrin simasını değiştiren, saraylar, konaklar, hanlar, hamamlar, çarşılar, ecdat yadigâr abideler; Türk İrfanının ve tarihinin hazineleri olan kütüphaneler bir çırpıda yok oldu. 1908 BÜYÜK İSTANBUL YANGINI Bu facialara karşı ilk koruyucu tedbir, 18. yüzyılın ortalarına doğru Lâle Devrinin padişahı III. Sultan Ahmet'in büyük Veziri Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından Yeniçeri Asker Ocağı'na bağlı bir tulumbacı ocağı kurulmasıyla alındı. Ondan önceki yangınlar, semt semt asayiş ve inzibatı için kurulmuş yeniçeri kolluları 'Karakollar' neferleri ile halk tarafından söndürüldü. 1720 senesine kadar İstanbul'da çıkan yangınları, yeniçeriler söndürürlerdi. On sekizinci asrın başlarında yangın söndürmek için tulumba yapıldı ve Tulumbacı Ocağı kuruldu. Türkiye'de ilk yangın söndürme örgütü 25 Ekim 1714 yılında Dergâh-ı Ali Tulumbacı Ocağı olarak kuruldu. 1869'da belediye merkezlerine, mahallelere tulumbalar verilerek semt tulumbacı ocakları, bir kaç sene sonra da itfaiye alayları kuruldu. Cumhuriyet dönemiyle birlikte yangın söndürme görevi 25 Eylül 1923 tarihinde belediye hizmeti olarak kabul edildi. 1923'ten sonra itfaiye teşkilatı, belediyelere devredildi. Türkiye'de her yıl 25 Eylül 'de başlayıp 1 Ekim günü biten hafta yangın haftası olarak kutlanır. OSMANLI DEVLETİ'NDE YANGIN SÖNDÜRME TEŞKİLÂTI Tulumbacılık aslında bir tür şehir kabadayılığıydı. Mintanları, rütbe alâmetleri, kahvehane ve koğuş muhabbetleri, keçe külâh, yalın ayak ve dizlik fanila şahbazlığı, pırpırlığı ile zamanın gençlerini sarmış bir heves halini almıştı. İstanbul tulumbacılığı ile ilgili kısa bir zaman içinde zengin bir edebiyat, türlü adetler, merasim ve zengin bir argo doğdu. Tulumbayı sırtlarında taşıyanlara uşak, tulumba takımının ağası ve yol göstericisine fenerci denirdi. Borucu, su sıkılan boruyu taşır ve alevlere su sıkardı. Kökenci ise borucunun kullandığı boruyu tutarak düşmemesini sağlar, hortumcu da hortumları kullanırdı. Osmanlılar 'da aynı dönemde evlerde çatıya kadar uzanan merdivenlerle su dolu fıçılar bulundurulması ve bunun yasakçılar tarafından kontrolü gibi birtakım önlemler alınıyordu. İstanbul'da meydana gelen yangınlar yeniçeri kolluklarındaki neferler, sakalar, baltacılar ve halk tarafından söndürülüyordu. İLK KEZ FRANSIZ ASILLI BİR MÜHENDİS KULLANDI Osmanlı Devleti'nde yangın söndürme teşkilâtı ve tulumba, 18'inci yüzyıl başında donanmayla katıldığı Venedik seferinden (1715) dönüşte ihtida eden ve Fransız asıllı bir mühendis olan Gerçek Dâvud (David) tarafından 1132'de (1720) ilk kez kullanıldı. NAMLI BİR TULUMBACI ÇİROZ ALİ Temmuz 1718'deki Tüfenghâne ve ardından Tophane yangınlarında tulumba ile yangına müdahale eden ve hizmeti büyük takdir toplayan Gerçek Dâvud Ağa'yı Sadrazam Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa 1720'de Tulumbacı Ocağı'nı teşkil etmekle görevlendirdi. Dâvud Ağa ölümüne kadar tulumbacıbaşılık vazifesini yürüttü. Tulumbacılık hizmeti başlangıçta sadece Yeniçeri Ocağı'na bağlı bir askerî birlik tarafından görülürken zamanla Topkapı Sarayı'nda ve Tersane'de bostancıbaşıya bağlı birer tulumbacı ocağı kuruldu. 1724'te ocaktaki nefer sayısı artarak 150'ye, 1755'te 461'e ulaştı. 18'inci yüzyıl sonlarında bütün devlet kurumlarında birer tulumbacı takımı teşkil edilince 1804 yılı itibariyle merkezdeki toplam sayıları 531'e yükseldi. MESCİDLERE KONULDU Yeniçeri Ocağı'nın 1826'da kaldırılmasının ardından Tulumbacı Ocağı da kaldırıldı. Tıphâne olarak kullanılması kararlaştırılan Tulumbacıbaşı Konağı'nda ve ocakta bulunan tulumbalar seraskerliğe nakledildi. Kısa süre sonra 2 Ağustos 1826'da büyük Hocapaşa yangını çıkınca tulumbacı ocağı tekrar gündeme geldi. Bu sebeple yeni kurulan Asâkir-i Mansûre'ye bağlı yangıncı taburları teşkil edildi. Tulumbacı kelimesinin yerine 'yangıncı'nın tercih edilmesi ilkinin yeniçeriliği ve önceki dönemi hatırlatmasındandı. 1827 Eylül'ünde itfaiye hizmetlerinin aksamadan yürütülebilmesi amacıyla yangıncılar bir müdüriyet şeklinde yeniden teşkilâtlandırıldı. Hocapaşa yangını tulumba teşkilâtının süratle ihyasını ve nefer sayısının arttırılmasını zorunlu kıldığından çıkarılan ferman gereği İstanbul halkı her semte, her mahalleye bir tulumba tedarik etti; böylece sonraları çok ün kazanacak olan mahalle tulumbacılığı ortaya çıktı. Bu tulumbalar başlangıçta müslüman mahallelerinde mescidlere, hıristiyan mahallelerinde kiliselere kondu. TULUMBA TAKIMLARININ İLGİNÇ İSİMLERİ Tulumbacılık, İstanbul'da gündelik yaşamın ve folklorun önemli unsurlarından biriydi. Tulumba takımlarının isimleri de ilginçti: Toygartepeliler, Çengelköy Türkleri, Hasköy Mûsevîleri, Kazlıçeşmeliler vb. İstanbul gençleri ve özellikle ayak takımından gençler arasında tulumbacılık bir sevda halini alınca pazı kuvveti, pençe ve koşarlı ayak iddiaları başladı ve bir mahallenin tulumba sandığı semt sakinlerinin yiğitlik, şeref ve namusunun timsali oldu. Sadece çevik ve gözü kara tipler olarak değil aynı zamanda semâi, mani ve destan okumakla da ün salan tulumbacılar 19. yüzyıl İstanbul hayatının önemli tiplerinden biriydi. İSTANBUL'DA ÜÇ YANGIN KULESİ İstanbul'da yangın gözetlemek üzere ilki 1750'de inşa edilen ve Beyazıt, Galata, Vaniköy'ün arkasında İcadiye'de olmak üzere üç yangın kulesi bulunmaktaydı. Yangın kulelerden görülmüşse gündüz bir kırmızı/sarı bayrak veya iki yana sepet asılırdı. Yangın gece vuku bulursa kırmızı bir fener ve maytap yakılarak İcadiye Kulesi'ne bildirilir, oradan top atılarak bütün İstanbul'a duyurulurdu. Bu amaçla kulelerden davul çalındığı dönemler de olmuştur. Yangın duyurulduktan sonra seraskerlik binasının avlusunda bulunan Harîk Köşkü'nde yangını gözetlemeye memur, 'köşklü' adı verilen nöbetçi ulaklar durumu mahalle bekçileri ve tulumbacılara haber verirdi. (Fotoğraflar: İstanbul İtfaiyesi)