İslam uygarlığında ticaret nasıl yapılırdı?

İslam dünyasında ticaret geleneği çok eskilere dayanıyor. Resul-i Ekrem Efendimiz Hz. Muhammed ve birçok sahabe ticaretle uğraşmıştı. Peygamberimiz Hz. Muhammed bir hadis-i şerifinde 'Rızkın onda dokuzu ticarettedir' buyurmuş ve ticaret yapılırken dürüstlük konusunda pek çok uyarıda bulunmuştu. Ticarî hayat bolca seyahat etmeyi, aileden ve yerel müesseselerden kopuk, bağımsız yaşamayı gerektirdiğinden İslam, hareket halindeki bu yeni hayat biçimi için manevi bir dayanak teşkil etti. Ticaretin İslami hayatta önemli bir rol oynaması sebebiyle sözleşme, alışveriş, borçlanma ve ticaret adabı gibi konuları yöneten düzenleyici müesseseler oluşturuldu. Geniş ticaret ağını oluşturan yollar, her türden tüccarlarla ve mallarla dolu devletin sınırları boyunca uzanıyordu. Altın ve 'beyaz altın' olarak adlandırılan tuz, Afrika'nın Büyük Sahra Çölü'nden kuzeye ve doğuya doğru özellikle Fas, İspanya ve Fransa gibi ülkelere gönderiliyor; daha az miktarlarda da olsa, Yunanistan, Türkiye, Mısır ve Suriye taraflarına da gidiyordu. 14'üncü yüzyılda para birimi olarak kullanılan deniz salyangozu kabukları, Maldiv Adaları'ndan Batı Afrika'ya taşınıyordu. Çin'den batıya çömlek işleri ve kâğıt para (ki Kahire'de pek tutulmayacaktı) akıyordu. Böylece kervanlar yünden balmumuna, altın ve kavundan fildişi ve ipeğe, hatta şeyh ve sultanlardan âlim ve hacılara kadar daha neler taşımaktaydı. İpek Yolu'nu izleyen kara ticareti Müslüman ekonomisinin can damarıydı. Deniz ticareti ağırlıklı olarak Afrika'nın Akdeniz sahilleri boyunca ve Avrupa ile yapılıyordu. Ticaretin yoğun olduğu merkezlerden olan Güney İspanya'daki Malaga Limanı, birçok ülkeden; özellikle de İtalya'nın Ceneviz gibi ticaret cumhuriyetlerinden gelen tüccarlarca ziyaret ediliyordu. Girişimcilikleriyle tanınan Cenevizlilere bu limanda kendi adlarını taşıyan bir yer verilmişti. Cenevizlilere ait bir gemiyle Anadolu'ya yolculuk yapan İbn Battûta şöyle demektedir: 'Hristiyanlar bize hürmetle muamele eylediler ve yol geçiş ücreti almadılar.' O dönemde Adriyatik'teki Müslüman tüccarlar dünya ticaret pastasından büyük bir pay alıyorlardı. Kesintisiz ve her geçen gün artan bir deniz trafiğine ev sahipliği eden Malaga limanından tüccarlar, dünyanın çeşitli ülkelerinden getirdikleri ipek, silah, mücevher ve yaldızlı çömlek gibi malları İspanya'da yetişen leziz meyvelerle takas ediyordu. İskenderiye, Akdeniz'e dökülen Nil Nehri'nin ağzında bulunan diğer bir önemli limandı. Baharat Yolu'nun bu şehirden geçmesi ve burayı Hint Okyanusu'ndan gelip Kızıldeniz'den geçerek Nil'e kadar ulaşan malların Avrupa'ya gönderilmesinde bir kapı haline getirmesi sebebiyle burası hareketli ve canlı bir yerdi. Bu şehirde, batıdaki Müslüman limanı ve doğudaki Hristiyan limanı olmak üzere iki liman bulunuyordu. Bu iki limanı, aralarında bulunan Pharos Adası ve bugün dünyanın harikalarından biri olarak kabul edilen muazzam büyüklükteki deniz feneri ayırıyordu. Müslümanların ticarete katkıda bulunmak için geliştirdiği kilit araçlardan bir tanesi, yolculuk güzergâhları üzerinde kurulan misafirhane benzeri kervansaraylardı. Bu yapı türü Selçuklular tarafından yaygınlaştırıldı. Hayır amaçlı vakıflar şeklinde yapılanan kervansaraylar, yolculara üç günlük ücretsiz barınma, yemek ve bazı durumlarda eğlence imkanları sağlıyordu. Tüm bu etkinlikler, İslam'ın büyük önem verdiği yolculara yönelik yardımseverlik meziyetinin bir uzantısıydı. Kervansaraylar önemli ticaret güzergâhları üzerinde yaklaşık otuz kilometrelik düzenli aralıklarla kuruluydular. Buralarda, eyvanlarla çevrili bir avlu yer alırdı. Odalar işlevlerine göre sıralanır; kervansarayın duvarları boyunca yolcu odası, depo, muhafız odası ya da ahır olarak kullanılan bölümler bulunurdu. Bugün kervansaraylara denk gelen yapılar, çoğu otoyol üzerinde rastlanan dinlenme tesisleri ve petrol istasyonlarıdır. Bugün adı Kanton olan Hanfu'daki Çin sahiline kadar, Müslüman ve Yahudi tüccarlardan oluşan bir koloni 8'inci yüzyılda buraya yerleşmişti. Tüccarların dürüstlüğü ve cana yakınlığı sayesinde İslam, Çin ve Orta Afrika'da yayıldı. Müslüman tüccarlar Afrika'nın içlerine kadar girdiler; ilk kez Berberi tüccarlar İslam'ı Büyük Sahra Çölü'nün ötesine taşıdı. Ticaret yollarının Kızıldeniz ve Nil nehrini birbirine bağladığı Kuzeydoğu Afrika'daki göçebe kavimler kısa sürede Müslüman oldular. İslam dünyasındaki bazı merkezler, ticari faaliyetlerde önemli bir yere sahip olmaları sebebiyle daha hızlı geliştiler. Tunus'un Kayrevan şehri ve Fas'ın Sicilmasa şehri 10'uncu yüzyıl gezgini İbn Havkal tarafından Yollar ve Krallıklar adlı eserinde şu şekilde anlatılır: 'Mağrib'in en büyük şehri olan Kayrevan, ticaret, zenginlik ve pazarlarının güzelliği bakımından diğer şehirleri geride bırakıyor. Baş hazinedar Ebu'l Hasa'dan duyduğuma göre, Mağrib'teki tüm il ve beldelerin toplam geliri yedi yüz ila sekiz yüz milyon dinar arasındadır. Doğuya ihraç edilen mallar arasında misk, ipek, kaliteli yün giysiler, yün fanilalar, halılar, demir, kurşun ve cıva yer alır...' Avrupa, Asya ve Afrika, aralarında emaye cam kaplar, her türden işlenmiş deri, çini, kâğıt, halı, fildişi oymalar, resimli el yazmaları, Şam işi kılıç ve kaplar dâhil her türden metal işi, iyi kalite pamuklu kumaş ve zengin ipekli dokumaların da yer aldığı çok sayıda ürünü İslam ülkelerinden ithal ediyordu. Müslümanlara ait tekstil, metal ve cam ürünleri ve sabunlar son derece revaçtaydı. Bunlardan, Memluklerin pahalı malzeme ve yoğun el emeği ile ürettiği tezhipli emaye camın yeri oldukça özeldi. Yapılan arkeolojik kazılarda bu cam Karadeniz'in kuzey sahillerinde bulunmuş; buradan Kiev'e kadar çıkarak Ukrayna, Beyaz Rusya, Litvanya ve Eski Rusya'ya kadar götürüldüğü yapılan araştırmalar sonucunda tespit edilmişti. Bu camdan üretilen eşyalara İskandinavya'nın Hanseatic limanlarında ve Hollanda, Maastricht'te de rastlandı. Bu muazzam ticaret dünyasının mirası, günümüzde de görülebilir. Amerikalı 20'inci yüzyıl tarihçisi Will Durant şöyle söyler: '...Tarife, trafik, mağaza, kervan ve pazar gibi kelimelerle Avrupa dillerinde iz bırakmıştır. Endüstri ve ticareti serbest bırakan devlet, oldukça istikrarlı bir para birimiyle ticarete destek olmuştur...' Müslüman kervanları, uzak ülkelere gitmek için akıl almaz mesafeler kat eden insanlarla onların mal ve hayvanlarından oluşan devasa birer geçit alayıydı. Hacılardan ve tüccarlardan oluşan bu kervanlar, Çin'e kadar ulaşarak bu uzak ülkeyi Hindistan, İran, Suriye ve Mısır gibi Müslüman ülkelere bağlamıştı. 14'üncü yüzyılda yaşamış ünlü gezgin İbn Battûta, Sultan Muhammed Özbek Han'ın kervanına katılarak bugün Rusya sınırları içerisinde kalan steplere kadar gitmişti. İbn Battûta gördüklerini şu sözlerle nakleder: 'Çadırımı alçak bir tepenin üzerine kurdum, ...çadırımın önüne bayrağımı asarak atlarımı ve arabamı çadırın arkasına çektim... Sonra Mahalle (sultanın kervanı) çıkageldi; bu gördüğümüz, koynunda yaşayan insanları, camileri ve pazarlarıyla, mutfaklarından çıkan dumanlarıyla (kervan hareket halindeyken yemek pişirilirdi) ve insanları taşıyan atlı arabalarıyla başlı başına hareketli bir şehirdi.' Erzak paylaşımını ve güvenliği kolaylaştırması sebebiyle kalabalık seyahat eden kervanın masrafları genellikle ilgili yörenin sultanı tarafından karşılanırdı. Deve kervanlarından bazıları o kadar büyüktü ki, kervandaki yerinizi kaybetseniz, kalabalık yüzünden geri bulamazdınız. Büyük pirinç kazanlar da develere bindirilirdi. Deve eti ve sütü tüketilir, kurutulan hayvan gübresi kamp ateşlerini beslemek için kullanılırdı. Yol üzerinde un, tuz ve suyla pide yapılırdı. Su, keçi ve sığır tulumlarında saklanmakta olup; su ikmal noktaları, kervanların uğrak yeriydi. Çölde gündüz aşırı sıcak olduğundan gece yolculuk yapan kervanların yaktığı meşaleler çölü ışıl ışıl aydınlatarak geceyi gündüze çevirirdi.

İslam uygarlığında ticaret nasıl yapılırdı?

İSLAM’DA TİCARET NEDEN ÖNEMLİYDİ?