Arama
İstanbul’da inşa edilen ilk Osmanlı sarayı: Saray-ı Atik-i Amire
İstanbul'daki ilk Osmanlı sarayını Fatih Sultan Mehmet'in fetihten hemen sonra "Eski Saray" ismiyle inşa ettirdiğini biliyor muydunuz? Oysaki birçoğumuz İstanbul'a yapılan ilk sarayın Topkapı Sarayı olduğunu zanneder. Günümüzde İstanbul Üniversitesi merkez binasının bulunduğu sahada inşa edilen sarayda devlet idare edilirdi. Daha sonra Topkapı Sarayı'nın yapılmasıyla bu saraya "eski saray" anlamına gelen saray-ı atik, Topkapı Sarayı'na ise "yeni saray" anlamında saray-ı cedid dendi. Ne yazık ki günümüzde kaybolan İstanbul'da inşa edilen ilk Osmanlı sarayı unvanını alan yapı hakkındaki bilgileri derledik.
Eski Saray'ın XVII. yüzyıla ait resimlerine rastlanmamakla birlikte dönemin yazılı kaynakları günümüze ulaşmıştır. Bu yüzyılda sarayla ilgili en ayrıntılı bilgiyi Evliya Çelebi verir.
Evliya Çelebi sarayın 12.000 arşın uzunluğunda bir surla çevrili olup burçsuz kulesiz dört köşe bir bina olduğunu kaydeder. İçinde meydanların, harem dairelerinin, havuz ve şadırvanların yer aldığını, mutfaklar, özel kiler ve çalışanlar için odalar yapıldığını, etrafında muhtelif sarayların bulunduğunu, dört tarafının umumi yollarla çevrilerek üç kapısı olduğunu bildirir. Sarayın XVIII. yüzyılın bazı İstanbul panoramalarında Haliç tarafından çizilen resimleri mevcuttur.
"Burçsuz, duvarsız, dişsiz, kalesiz ve hendeksiz bir surdur. Ama gayet sağlam yapılıp bütün duvar üzeri mavi kurşun ile örtülüdür. O zamanlar çepeçevre ölçüsü 12 bin arşın idi. Dört köşeli bir binadır. Bir tarafı Sultan Beyazıt Kazancıları köşesinden Misk-i Sabunu Kapısına kadar, bir köşesi Talak Mustafa Paşa Kapısında son bulurdu. Oradan bir tarafı Küçükpazar Seddi ve sarnıcı üzere bitmişti. Halen Yeniçeri Ağası sarayı ve Siyavuş Paşa sarayının yeri, meskür eski saray yerinde idi..."
Evliya Çelebi
Eski Saray 1540 yangınının ardından 11 Eylül 1687'de tekrar büyük bir yangın felâketine uğramış, akşamdan sonra Harem'e yayılan ateş beş saatte birçok yeri yakmıştır. Târîh-i Râşid'de saraydaki yangınların bazılarına ve sonrasında yapılan onarımlara yer verilmektedir. 1127 yılı Ramazan bayramının ilk gününde yine Harem'den çıkan yangın dört saat içinde Dâire-i Hümâyun, Sultan Murad Kasrı'ndaki daire ve Horanda Hamamı yakınındaki kilere kadar birçok yerin yanmasına sebep olmuştur.
1137 (1725) tarihli belgede sarayın teberdar odası, hamam, helvahâne ile diğer dairelerin tamir ve tefrişatının yapıldığı belirtilmektedir. Ancak onarımdan kısa bir süre sonra yine 1138 yılı Ramazan bayramının ilk günü (2 Haziran 1726) saray karşısındaki baltacılar kethüdâsı evinden çıkan yangının saray duvarından otluğa, oradan Baltacılar Koğuşu'na yayılarak koğuşun tamamen yanmasına yol açmıştır. Yanan yerler 1727'de yenilenmiş, ayrıca bazı yeni bölümler ilâve edilmiştir.
Padişahın Sarây-ı Atîk-i Âmire'yi ziyaretini tasvir eden bir minyatür
Eski Saray'daki Harem teşkilâtının durumu hakkında ilk zamanlarla ilgili fazla bilgi bulunmamaktadır. Bir görüşe göre önceleri Topkapı Sarayı'nın harem dairesi yoktu, padişah burada yaşıyor, zaman zaman Eski Saray'daki haremine gidiyordu. Kanûnî Sultan Süleyman'ın eşi Hürrem Sultan'ın daima padişahın yanında olmak istemesi sebebiyle haremin ancak XVI. yüzyılın ortasında Yeni Saray'a nakledilmiş olduğu ileri sürülmüş olmakla beraber yeni yorumlar Topkapı Sarayı'nda da başlangıçtan beri haremin bulunduğu doğrultusundadır.
Evliya Çelebi ise ilk zamanlarda Yeni Saray'da harem bulunmayıp padişahların haftada iki defa Eski Saray'a giderek o gece orada kaldığını yazar.
Vefat eden veya iktidardan düşen padişahın maiyeti, kadınları, kızları, vâlide sultanlar ve câriyelerin Harem Dairesi'nden alınarak Eski Saray'a gönderilmesi âdet olmuştur.
Buraya gönderilen kadınefendiler padişah olacak oğulları yoksa hayatlarının geri kalanını burada tamamlar, kadınefendilerin oğullarından biri tahta çıkarsa vâlide sultan olarak Yeni Saray'a dönerlerdi. Eski Saray, kadınlar için Topkapı Sarayı'ndan sonra ömürlerinin sonuna kadar yaşayacakları yer olarak belirlenmişse de genç ve zengin kadınların derecelerine göre devlet ricâlinden bazı kimselerle evlenmeleri sonucunda saraydan ayrılmaları mümkün kılınmıştır.