Osmanlı merhametinin mimari yansıması kuş evlerinin dünü ve bugünü

Osmanlı toplumundaki hayvan sevgisinin mimariye bürünmüş hali olan kuş evleri, İslâmiyet'ten önceki devirlerden beri Türk toplumunda önemli bir yer tutmuş. Türk kültürü, sanatı, etnografyası ve folklorunda da her zaman bir yere sahip olmuşlardır. Masallara göre, Kaf Dağı'nda yaşayan yarı insan yarı kartal biçimli, ateşten ve güneşten yaratılan Zümrüd-ü Anka, kuşların başı olarak efsaneleşmiştir. Kuşların şeyhi sayılan leylek için de, halk arasında 'Hacca giderken camileri ziyaret eder, oradan dönerken de Kâbe'yi tavâf eder.' rivâyetleri dolaşır. 'Osmanlı'da merhametin sembolü: Kuş evleri' video haberimizi izlemek için tıklayın... Masallara göre, Kaf Dağı'nda yaşayan yarı insan yarı kartal biçimli, ateşten ve güneşten yaratılan Zümrüd-ü Anka, kuşların başı olarak efsaneleşmiştir. Kuşların şeyhi sayılan leylek için de, halk arasında 'Hacca giderken camileri ziyaret eder, oradan dönerken de Kâbe'yi tavâf eder.' rivâyetleri dolaşır. İslam inancına göre günahsız kabul edilen, saflık, temizlik, iyi geçinme, barış ve kardeşliğin sembolü olan güvercin, aynı zamanda Nuh Tufanı'nın da müjdecisidir. Yine bir başka efsaneye göre, Hz. Süleyman Tekke-i Mürgan'ı (kuşlar tekkesi) kurmuş, dünyanın her yerinden yıl da bir defa gelen güvercinler, bir hafta süreyle bu tekkede beslenmiş, ötüşmüş ve Süleyman Peygamber'e dua edip dağılmışlardır. Gerek 'Mesnevi', gerek 'Divan-ı Kebir'de Mevlâna'nın üzerinde en çok durduğu hayvanlar yine kuşlar olmuştur. Hz. Muhammed (S.A.V.), Sevr Dağı'ndaki mağarada saklanırken, mağara girişindeki ağacın üzerine konan bir çift güvercinin burada yuva yaparak yumurtladığı, böylece müşriklerin kuşkulanmamasını sağlayarak Peygamberimizin kurtarıcısı oldukları inancı yaygındır. Özellikle dini yapılarda yuva kurmaları ve barınmalarına, bu sebeple halk tarafından yardım edilmiştir. Güvercine çok benzeyen ve 'Hu, hu' diye başını eğerek ötüşü halk arasında 'Allah'ın adını anıyor' şeklinde yorumlanan kumru da, sevilen ve kutsallığına inanılan kuşlardandır. İlkbaharda ilk öten kuş olan bülbülün sesini dinlemek için, vaktiyle İstanbul'da çiğdemler açtığında, İstinye koyuna gidildiğinden bahsedilmektedir. Sultan Abdülaziz'in bile, Kanlıca'daki Hidiv Abbas Hilmi Paşa'nın korusuna şafak vakti bülbül sesi dinlemek için gittiği söylenir. Hüdhüd kuşunun ise aileye bağlılığın, ana ve babaya saygının sembolü olduğu ve öldürülmesinin yasaklandığı söylenmektedir. Türk velileri ile ilgili rivayetlerde, onların gerektiğinde kuş biçimine girdikleri ifade edilir. Örnek olarak Hacı Bektaş-ı Velî'nin şahin, Ahmed Yesevî'nin ise turna kılığına girmesi gibi… Yine kuşların adlarının padişahlara verildiği, masallarda adı geçen Hümâ kuşunun, aynı zamanda Osmanlıların remzi ve lâkabı olduğu, hümâyun kelimesinin bundan türetildiği öne sürülür. Hümâ kuşunun kanadının değdiği kimsenin padişah olacağı inancı efsaneleşmiştir. İnsanların yüzyıllardan beri göklere hâkim olma ve uçabilme arzularını kamçılayan, bu özellikleriyle diğer hayvanlardan ayrı tutulan kuşlar, bütün milletlerin masallarında da yer almışlardır. 'Şehname'de Kevkâvus'un uçtuğu, düşerek Rüstem tarafından kurtarıldığı yazılmaktadır. Sultan IV. Murad zamanında, Hezârfen Ahmed Çelebi'nin yaptığı kartal kanatlarıyla Galata Kulesi'nden uçup Üsküdar'da Doğancılar'a indiği, bu başarısı sebebiyle padişah tarafından ödüllendirildiği bilinmektedir. Merhamet ve sevginin mimari boyutu kuş evleri ilk olarak Osmanlı döneminde kervansaray olarak inşa edildi. Çoğunlukla ahşap ev şeklinde olup bindirme çift katlı ve cumbalı oluşlarıyla dikkat çeken kuş evleri, 13'üncü asırdan 19'uncu asrın sonlarına kadar, Osmanlı Devleti'nin ömrü boyunca camilerde, medreselerde görüldü. Türk mimarisinin önemli örneklerinden olan kuş evlerinin genel amacı onları fırtınadan, yağmurdan, çamurdan, yakıcı güneşten korunmalarını sağlamaktı. Bu nedenle yapıların soğuk ve sert rüzgârlardan korunaklı cephelerinde, insan ve hayvanların erişemeyeceği yüksekliklere inşa edildiler. Çoğunluğu taştan, ahşaptan, pek azı da tuğladan yapılan evler, iki grup olarak sınıflandırılır. Birincisi ve çoğunluğu, bina cephelerinden dışa taşkın yapılan hücre veya odacıklar şeklinde olanlardır. Buna örnek ise Üsküdar Ayazma Camii, Eyüp Şah Sultan Sebili'dir. Bunlar, bazen konsollar üzerine cumba şeklinde ileri doğru uzatılmış tek katlı köşk veya yalı görünümünde minik yapılara ya da çok katlı saraylara benzerler. İkinci grup kuş evleri ise, bulundukları binaların cephe duvarları arasına niş şeklinde oyulmuş odacıklar halindedirler. Barok dönemde ön plana çıkan süsleme kuş evlerinde de cephelere yansımış; saçak kubbe ve konsollar, cepheleri hareketlendiren mimarî elemanlar olmuşlardır. Özellikle bu dönem kuş evlerinde pencere kafesleri ve korkuluk şebekelerinin ince bir işçilikle yapıldığı görülür. Bazı kuş evlerinde sakaların, serçelerin beslenmesi içi yemlikler, suluklar, inip çıkabilmeleri için merdivenler, başlarını çıkarıp etrafı kolaçan edebilmeleri için balkonlar bulunur. Bu evlerin en güzel örnekleri ise, İstanbul Üsküdar'daki Yeni Valide, Ayazma-Selimiye camilerinde ve Topkapı Sarayı'ndaki Darphane'nin iç avlusundaki binada yer alır. İstanbul'da bulunan diğer nadide kuş evlerinden bazıları ise, Feyzullah Efendi, Seyyid Hasan Paşa medreseleri, III. Mustafa Türbesi, Çukurçeşme Hanı, Balat Ahrida Sinegogu'nda bulunuyor. Tarihi, İslam öncesine kadar giden kuş evlerini, Şamanlardan Selçuklu sanatına kadar birçok alanda görmemiz mümkün. Öyle ki atalarımız kuşların uçabilmesini, Allah'a ulaşmak için ilahi bir özellik olarak görmüşler ve bundan dolayı korku ve sevgi karmaşası içinde kuşlara ciddi bir önem vermişlerdir. Bu inanç ve düşünceler, zaman içerisinde İslâm dini ile şekil değiştirdi, bir kısmı da bâtıl inançlar olarak günümüze kadar geldi. Tüm bunlarla birlikte, Türkler 'in kuşlara verdikleri önem ve onlara yönelik insanî davranışları, Türk mimarisinde kuş evlerinin ortaya çıkmasını sağladı. 16. yüzyılda kuş evlerinin yapıldığı binalara örnek olarak İstanbul'da Bali Paşa Camii, Büyük Çekmece Köprüsü, Tokat'ta Ulu Cami, 17. yüzyılda İstanbul'da Yeni Cami, Niğde'de Kiğılı Camii, Antakya'da Ulu Cami, Amasya'da Sultan Bayezid Camii gösterilebilir. 18. yüzyılda ise İstanbul'da Nuruosmaniye Camii, Üsküdar Ayazma Camii, Selimiye Camii, Taksim Maksemi, Zeyrek Şebsefa Mektebi, Saraçhane Amcazade Hüseyin Paşa Mektebi'ni göstermek mümkün. Bunların içinde en önemlisi ise Topkapı Sarayı Darphane-i Amire binasında, çok katlı sarayı andıran, oymalı sırça köşk kuş evidir. Bu minik evlerin birçoğu hava etkenlerinin yaratmış olduğu tahrip, ilgisizlik ve biriken gübrelerin temizlenmeme, bakımsızlık gibi nedenlerinden dolayı olumsuz etkilenmiştir. Su giderlerinin tıkanması sonucu çatlamalarla, kırılma ve dökülmelerle karşı karşıya kalan evlerin ahşap malzeme kullanılarak yapılanları, günümüze kadar gelememiştir. Örnek olarak; Perşembe Pazarı'nda bulunan hanlar, Fermeneciler yokuşu, Sandalyacılar sokağı, Büyük Yeni Valide Han çevresinde pek çok kuş evini gösterebiliriz. Laleli Camii çevresinde, Eski Balık Pazarı, Yemiş İskelesi ve Tahmis'te de türlü biçimlerine rastlanır. Eşine az rastlanan en güzel eserlerden biri de Müftü Hoca Feyzullah Efendi Medresesi'nde bulunur. İstanbul'da Sultan III. Selim tarafından yaptırılan Selimiye Camii'nin duvarlarında ve cami ayaklarında yer alan köşk biçiminde iki kuş evinin, geniş ve büyük kafeslerle çevrili olduğu görülür. Üsküdar Yeni Valide Camii'nin bütün cephelerinde bulunan kuş evlerinden ikisi ise cami şeklindedir. Seyit Hasan Paşa Medresesi'nde bulunan çift minareli kuş evinin yapımı, tuğladan ve sıvadan yararlanılarak oluşturulmuş. Burada rampalar ve birbirine geçişli odacıklar ile kuşların etrafı seyredecekleri kafes pencereler bulunuyor. İstanbul Laleli semtindeki Laleli Cami'nin alt kapısının yanındaki III. Sultan Mustafa'nın türbesinde kuş evlerinin estetik güzelliği ve binanın köşesindeki konumu hayranlık uyandırır. Bu kuş evlerinin içinde en önemlisi Topkapı Sarayı Darphane-i Amire binasında inşa edilen, çok katlı sarayı andıran, oymalı sırça köşk kuş evi. Bu kat kat, iç içe ve olağanüstü bir mimari kompozisyonunun iç avlusunda yer alan dış duvar yüzündeki kuş evi, özenle yapılmış ince ve usta bir işçiliğin örneği. Sarayda, serçelerin korunacağı, içinde dolaşabileceği, inip çıkabileceği yollar estetik bütünlük içinde sergilenir. Burada klasik mimarinin ötesinde romantizme vuran bir hayal, bir masal mimari görülür. Basamak basamak yükselen bu yapıda başlangıç ve bitiş diğer kuş evlerinden ayrı bir özelliği temsil eder. Bu eser kuşlar için düşünülen ve yapılan eserlerin onlara en yakını, en uygunu da denebilir. Bunları yapan ustalar bilinmiyor. Alçak gönüllülüğü sanattan üstün tutan kimselerin eserleri. Güvercin, aynı zamanda Nuh Tufanı'nın müjdecisi olarak bilinir. Yine bir başka efsaneye göre, Hz. Süleyman Tekke-i Mürgan'ı (kuşlar tekkesi) kurmuş, dünyanın her yerinden yılda bir defa gelen güvercinler, bir hafta süreyle bu tekkede beslenmiş, ötüşmüş ve Süleyman Peygamber'e dua edip dağılmışlar. Gerek 'Mesnevi', gerek 'Divan-ı Kebir'de Mevlâna'nın üzerinde en çok durduğu hayvanlar yine kuşlardır. Öyle ki ilkbaharda ilk öten kuş olan bülbülün sesini dinlemek için, vaktiyle İstanbul'da çiğdemler açtığında, İstinye koyuna gidildiğinden bahsedilir. İnsanların yüzyıllardan beri göklere hâkim olma ve uçabilme arzularını kamçılayan, bu özellikleriyle diğer hayvanlardan ayrı tutulan kuşlar, bütün milletlerin masallarında yer almışlardır. 'Şehname'de Kevkâvus'un uçtuğu, düşerek Rüstem tarafından kurtarıldığı yazılır. Sultan IV. Murad zamanında, Hezârfen Ahmed Çelebi'nin yaptığı kartal kanatlarıyla Galata Kulesi'nden uçup Üsküdar'da Doğancılar'a indiği, bu başarısı sebebiyle padişah tarafından ödüllendirildiği bilinir. Masallarda adı geçen Hümâ kuşunun, aynı zamanda Osmanlıların remzi ve lâkabı olduğu, hümâyun kelimesinin bundan türetildiği öne sürülür. Hatta Hümâ kuşunun kanadının değdiği kimsenin padişah olacağı inancı efsane haline gelmiştir. Birçok yabancı seyyah, eserlerinde Türkler 'in yardımseverliklerinden bahsederken, hayvanlara karşı olan ilgilerini de dile getirirler. Thevenot, seyahatnamesinin Türkiye'yi de içine alan birinci kısmında şu ifadeler yer alır: '…Onların iyilikseverliği hayvanlara, bu arada kuşlara kadar ulaşır. Her gün birçok kimse pazarlara kuş satın almaya gider ve bunları serbest bırakırlar. Söylediklerine göre, bu kuşların ruhları, kıyamet gününde Allah'ın huzurunda onların iyiliklerine şahitlik edeceklerdir.' Moltke ise Türkiye Mektuplarında, Türkler hayırseverliklerini hayvanlara karşı bile gösterirler. Üsküdar'da bir kedi hastanesi bulursun, Bayezid Camii'nin avlusunda da güvercinler için bir bakım yeri vardır' diyerek şöyle devam eder: 'Birçok mezar taşının altı oyulmuştur. Buraya yağmur suları toplanır ve sıcak yaz günlerinde köpekler ve kuşların susuzluklarını giderebilme vazifesini görür. Müslümanlar hayvanların şükranının da insanlara hayır getireceğine inanırlar.' Çoğunluğu taştan, ahşaptan, pek azı da tuğladan yapılan evler, iki grup olarak sınıflandırılır. Birincisi, bina cephelerinden dışa taşkın yapılan hücre veya odacıklar şeklinde olanlardır. Buna örnek ise Üsküdar Ayazma Camii, Eyüp Şah Sultan Sebili'dir. Bunlar, bazen konsollar üzerine cumba şeklinde ileri doğru uzatılmış tek katlı köşk veya yalı görünümünde minik yapılara ya da çok katlı saraylara benzerler. İkinci grup kuş evleri ise, bulundukları binaların cephe duvarları arasına niş şeklinde oyulmuş odacıklar halindedirler. Bazı kuş evlerinde sakaların, serçelerin beslenmesi içi yemlikler, suluklar, inip çıkabilmeleri için merdivenler, başlarını çıkarıp etrafı kolaçan edebilmeleri için balkonlar bulunur. Bu evlerin en güzel örnekleri ise, İstanbul Üsküdar'daki Yeni Valide, Ayazma-Selimiye camilerinde ve Topkapı Sarayı'ndaki Darphane'nin iç avlusundaki binada yer alır. Günümüze sağlam olarak gelen kuş evlerinin bulundukları yapılar arasında en güzel örnekler, Nevşehir Kurşunlu Camii Kütüphanesi, İstanbul'da Taksim Maksemi, Üsküdar Ayazma Camii, Lâleli'deki Sultan III. Mustafa ve III. Selim türbesi, Selimiye Camii ve Eyüp Şah Sultan Mektebi ile Kayseri Şeyh İbrahim Tennurî Çeşmesi'dir. İstanbul'da bulunan diğer nadide kuş evlerinden bazıları ise, Feyzullah Efendi, Seyyid Hasan Paşa medreseleri, III. Mustafa Türbesi, Çukurçeşme Hanı, Balat Ahrida Sinegogu'nda bulunuyor. İstanbul Laleli semtindeki Laleli Cami'nin alt kapısının yanındaki III. Sultan Mustafa'nın türbesinde kuş evlerinin estetik güzelliği ve binanın köşesindeki konumu hayranlık uyandırır. İstanbul Üsküdar'daki Ayazma Camii, Sultan III. Mustafa tarafından yaptırılır. Yapının en ilgi çekici tarafı ise çeşitli biçimlerdeki kuş evlerini bünyesinde barındırmasıdır. Sultan I. Mahmud tarafından yaptırılan İstanbul Taksim Maksemi'nde de giriş cephesinde konsollara oturan birbirinin simetriği iki kuş evi bulunur. Kayseri'de, Şeyh İbrahim Tennurî Çcşmesi'ndeki üç katlı kuş evi ile İstanbul Laleli'deki Sultan III. Mustafa ve III. Selim'in türbesindeki kuş evleri yine zarif örnekler olarak karşımıza çıkar. Kuş evleri, Türk milletinin Allah'ın yarattığı bir varlığa karşı olan merhamet ve sevgisinin en güzel mimari örnekleri arasında yer alır. Hatta öyle ki bu sevgi hat sanatına da yansımıştır. Örnek olarak da İsmail Zühtü Efendi'nin 'leylek biçiminde besmelesi'ni verebiliriz. Bu örnek bize, kuş evlerinin ince duyguları anlatırken Türk medeniyeti ve kültürü açısından da ne kadar önemli bir yere sahip olduğunu gösterir.

Osmanlı merhametinin mimari yansıması kuş evlerinin dünü ve bugünü

Divanyolu'ndaki 5 medrese

Balkanlar'daki türbeler Türk kültürünün bölgedeki mührünü oluşturuyor

Macar Kültür Merkezi'nde "Edebiyat Pikniği" düzenlendi

Uygur halk ozanı: Abdurehim Heyit

Mustafa Akar anlatımıyla: Necip Fazıl Kısakürek - 10 Dakikada Edebiyat

İsmet Özel'in "Tahrir Vazifeleri" adlı eserinden çarpıcı alıntılar

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Zenginlerin gençlik iksirinin çocuklarla bağlantısı ne?

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Devrimciler yeniden Halep kapılarında

Zehir kupadan, şaloma!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Mustafa Akar anlatımıyla: Necip Fazıl Kısakürek - 10 Dakikada Edebiyat

Divanyolu'ndaki 5 medrese

Uygur halk ozanı: Abdurehim Heyit

İsmet Özel'in "Tahrir Vazifeleri" adlı eserinden çarpıcı alıntılar

Peygamberler ışığında Kudüs'ün önemi

Unutulan İlk Dünya Savaşı: Kırım Harbi

Arama

Osmanlı merhametinin mimari yansıması kuş evlerinin dünü ve bugünü