Arama
Osmanlı'da devlet çarklarının nasıl işlediğini anlatan defterler: Mufassal ve icmal
Genel çaplı olması yanında ayrıntı ve düzen bakımından kendine has bir özellik taşıyan Osmanlı tahrir sistemi sayesinde bugün; imparatorluğun her bir köşesindeki sipahiyi, köylüyü, yollar üzerindeki derbentleri bekleyen, yol ya da köprü tamir eden veya kervansaraylara hizmet eden insanları, madencileri, yağcıları, tuzcular ve diğer türlü türlü görevler üstlenmiş çeşitli sınıflara mensup halkı ve nihayetinde üretilen mahsulleri, alınan vergileri, pazar ve gümrük yerlerini "tapu tahrir" defterleri sayesinde öğrenmek mümkündü.
Tahrir defterlerinden de istifadeyle hazırlanmış bir araştırma ; 16 Yüzyilda Harput (1518-1566)
Köyler bütün olarak yazılabildiği gibi geliri hisselere ayrılmış köyler hisseler halinde ayrı parçalar şeklinde kaydedilebilir (hisse-i evvel, hisse-i sânî vb.). Köyün adı, hâsılının nasıl tahsis edildiği (timar, zeâmet, has, vakıf, mülk vb.) belirtildikten sonra köydeki veya hissedeki yetişkin erkekler, baba adları ve konumları gösterilir (meselâ Ali veled-i Mehmed, çift). Gayrimüslimler genellikle hâne (müzevvec-mücerret) ayırımına göre yazılırken Müslümanlar tasarruflarındaki toprak miktarını (tam çift, nîm/yarım çift, ekinlü-bennâk, caba-bennâk vb.) ve medenî durumlarını (hâne, mücerret) belirten işaretlerle kaydedilir.
Bosna livası mufassal tahrir defterinden bir sayfa
Anadolu'da 16. yüzyıl ortalarına kadar gayri müslimler de müslümanlar gibi çift resmi kategorilerine göre yazılmış, bu tarihten itibaren onlar için resm-i çift vb. yerine ispençe denilen vergi konulduğundan defterlere müzevvec-mücerret diye geçirilmiştir. Şahısların kaydından sonra çiftlik, hassa çiftlik, zemin, mevkuf zemin vb. toprak parçaları yazılır. Ardından köyün/hissenin toplam geliri, bu geliri oluşturan vergiler (resm-i çift, ispençe, resm-i bennâk, resm-i mücerred; buğday, arpa, darı, pamuk, pirinç, meyve, sebze, bağ, keten, kendir, bal vb. öşürleri; bâd-ı hevâ, deşt-bânî, koyun vergisi vb.) gelir. Köylerin yanı sıra bunların yakınındaki mezraalar, yaylaklar vb. de gelirleriyle birlikte yazılır.
Bosna livası mufassal tahrir defterinden bir sayfa
Özet halindeki defterler (icmal/mücmel), bilhassa 16. yüzyılda mufassal defterde yer almayan dirlik sahiplerinin isimlerini ve gelir toplamlarını içerir. 15. yüzyılda bu tür bilgiler yanında bazı yerlerde dirlik sahiplerinin askerî yükümlülüklerinin de mufassal defterlere kaydedildiği dikkati çeker.
Esasen bu devirde mufassal defterlerin bir kısmı dirlik esasına göre düzenlenmiştir. Aynı dönemde timar sahiplerinin isimleri ve gelirlerinin yazıldığı icmal defterlerine de rastlanır. Yine bu defterlerde dirliği oluşturan yerleşimlerin vergi nüfusu toplam rakam halinde yazılmıştır.
Kamaniçe (Podolya) Eyaleti (Ukrayna) Mufassal Defteri, Tıpkıbasım
Mufassal defterlerde olduğu gibi icmal defterlerinin içerik ve yapısında da zamanla değişiklikler meydana gelmiştir. 15. yüzyılın sonlarından itibaren timar icmallerinde padişahtan başlayarak dirlik sahipleri derecelerine göre sırayla belirtilmiş, her dirlik sahibinin gelir sağladığı köyler, bu köylerin toplam gelir rakamı, bu köyden dirlik sahibine düşen pay ve sonuçta dirlik sahibinin toplam geliri verilmiştir.
Hazine-i evrak ( devlet arşivi ) I. Depo , sabit camekanlı dolaplar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde Tapu-Tahrir Defterleri Kataloğunda 1110 adet mufassal, icmal, evkaf, piyade, müsellem vb. defter bulunur. Aynı arşivin Bâb-ı Âsafî Defterhâne-i Âmire Defter Kataloğunda büyük kısmı parçalar halinde 851 adet mufassal, icmal, evkaf vb. tahrir defteri muhafaza edilmektedir.
Derlenen kaynaklar: (TDV İslamansiklopedisi / Tahrir, Osmanlı malî teşkilâtında vergi tesbiti amacıyla yapılan sayım. Müellif: Mehmet Öz- Tarihvemedeniyet / Tahrir Sistemi ve Tapu Tahrir Defterleri)