Osmanlı'da devlet çarklarının nasıl işlediğini anlatan defterler: Mufassal ve icmal

Osmanlı Devleti'nde yeni fethedilen yerlerde eskiden mevcut olan veya yeni uygulanacak idarî teşkilât çerçevesi içinde, belli usûl ve kaidelere göre tespit ve kaydedilmesine tahrir, bu bilgilerin toplandığı defterlere de tapu tahrir defterleri denirdi. Osmanlı belgelerinde tahririn amacı ülkedeki reayanın oturduğu yerleri ve işlerinin bütün özelliklerini, mallarının ve ürünlerinin kaynaklarını, timar sahiplerinin gelirlerini, reaya ile timar sahipleri arasındaki uzlaşmazlıkları hükümdarın (devlet) bilmesi olarak belirtilir. Osmanlı demografi tarihinin önemli kaynağını oluşturan, kazâ düzeyinde yapılan tahrirler sonucunda hazırlanan defterler, 'mufassal', 'mufassal-icmâl' ve 'icmâl' olmak üzere, kendi içinde üç gruba ayrılır. Tahrir sırasında hiçbir kişinin ve gelir getiren hiçbir nesnenin defter harici bırakılmaması ('efrâd-ı nâstan bir ferd ve ebvâb-ı mahsûlâttan bir habbe cüz'î ve küllî hâric-ez-defter nesne kalmayıp') il yazıcılarına gönderilen hükümlerde en sık vurgulanan hususlardandı. Tahrir sırasında yollanan emirlerde sayımların titizlikle yapılmasına yardım eden dirlik sahiplerinin terakkî ile ödüllendirileceği, ihmal gösteren mahallî idarecilerin azledileceği yönündeki uyarılar da yer alırdı. Arazi tahrir sistemi Osmanlılardan önce İslam, Türk-İslam ve Moğol devletlerinde de uygulanmaktaydı. Ortadoğu devlet yapısında gelenekselleşen bu sistemi Araplar Mısır ve İspanya'da, Selçuklular İran'da, İlhanlılar İran ve Hindistan'da daha önce uygulamışlardı. Sözlükte 'yazma, kaydetme, deftere geçirme' anlamına gelen tahrîr kelimesi terim olarak, Osmanlı maliye teşkilâtında vergilerin ve bu vergileri verenlerin ismen tespiti için değişik dönemlerde farklı şehirlerde gerçekleştirilen sayımları ve bu sayımların kaydedildiği defterleri ifade eder. Sanayi öncesi tarım toplumu yapısının hâkim olduğu çeşitli devlet ve imparatorluklarda ülkenin vergi ve vergi nüfusu potansiyelini belirlemek maksadıyla sayımlar yapılmıştır. Mısır'da ve Akdeniz havzasının kadîm medeniyetlerinde, Roma'da, Ortaçağ Avrupa devletlerinde de bu usul bilinir. İslâm devletlerinde de buna benzer bazı uygulamalara rastlanır. Fakat Osmanlı tahrir sistemi genel çaplı olması yanında ayrıntı ve düzen bakımından kendine has bir özellik taşır. Osmanlılar'ın hangi tarihte bu tür sayımlara başladığı kesin şekilde bilinmemekle birlikte günümüze ulaşan en eski sayımı ihtiva eden 835 (1431) tarihli Arvanid Sancağı Defteri ile diğer bazı belgelerden, sayım sonuçlarının kaydedildiği defter usulünün XIV. yüzyılda mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Erken dönem tahrir defterlerinde ilk sayımdan sonraki sayımlarda yapılan işlem 'ta'dîl-i kānûn-ı çifthâ ve bennâkân' biçiminde tanımlanır. Bundan da bir önceki defterde mevcut verilerin güncelleştirildiği ve kanunların değiştirildiği sonucu çıkarılabilir. Yeni tahrir neticesinde hazırlanan deftere 'defter-i cedîd', öncekine 'defter-i atîk', daha öncekine 'defter-i köhne' denir. Bugün elde mevcut bulunan tapu-tahrir defterlerinden binlercesi İstanbul Başbakanlık Arşivi ile Ankara Tapu-Kadostro Genel Müdürlüğü'nde bulunmaktadır. Bu defterler sayesinde bugün, üç kıt'aya yayılmış bulunan, koca Osmanlı Devleti'nin bir işbaşı manzarasını görmek mümkün olmaktadır. Gerçekten de bundan dört-beş yüz sene evvel Türkiye'nin her köşesinde mevcut sipahi ile toprağa bağlanmış köylüyü, devleti bir ucundan diğerine katederek geniş ölçüde münâsebet te'min eden yollar boyunca derbent bekleyen, yol ve köprü tamir eden ve kervansaraylara hizmet eden insanları, madenci, güherçileci, şapcı, tuzcu ve yağcı gibi türlü mükellefiyetleri olan halkı ve nihayet her türlü baç ve rüsum toplanan geçit, pazar ve gümrük mahallerini yerli yerinde ve vazife başında görmek, imparatorluk denilen bu muazzam makinenin çarklarının nasıl işlediğini anlamak bakımından çok önemlidir. Mufassal avarız defterleri esas olarak yerleşim birimlerindeki haneleri kayda geçirir. Bazen bu haneler nefer, hane ve mücerret gibi kategoriler şeklinde zikredilir, fakat asıl olan, avarız vergisini ödeyebilen yetişkin hane sahibi erkekleri ve bazı hallerde dul kadınları kaydeder. Bunların arasında yaşlılık, fakirlik, avarız ödemeye yeterli toprağı bulunmama ve hastalık gibi sebeplerle haneye dahil olmayanlarla avarız yükümlülüklerini belirli hizmetler karşılığında yerine getirdiklerinden vergiden muaf tutulanlar da zikredilir. Kanuni Sultan Süleyman devrine ait, Kerkük Livası mufassal tahrir defterinden bir yaprak Mufassal defterlerinde bulunan bilgileri şöyle açıklamak mümkün: 'Bir sancakta yer alan kasaba ve köyler (karyeler), mezraalar, çiftlikler, pirinç arkları, değirmenler, çeşitli sınaî tesisler vb.; yerleşim birimlerinde yaşayan vergi mükellefi erkek nüfus (muaf kişiler ve gayri müslimlerle, meskûn yerlerde hâne sahibi dul kadınlar dahil), çoğu yerlerde reâyânın işlediği toprakların büyüklüğü (ekilebilir toprak miktarı), timar sistemi içerisinde bulunmayan avârız ve XVI. yüzyıldan itibaren cizye vb. vergiler hariç reâyâdan toplanan çift, bennâk, caba, mücerret, ispençe vergileri, öşürler, bâd-ı hevâ türü ârızî vergiler (cürüm ve cinayet, evlenme, müjdelik vb.); vergilendirilen koyun ve kovan sayısı.' Mufassal tahrir defterlerinin düzenlenmesinde zaman içerisinde birtakım değişiklikler meydana gelmişse de 16. yüzyılda klasikleşmiş biçimiyle bu defterlerin tertip tarzı şu şekilde tanımlanabilir: Defterin başında genellikle bir mukaddime ve sancak kanunnâmesi yer alır. Rum beylerbeyiliği gibi bazı eyaletlerde her sancağın ayrı bir kanunnâmesi olmadığından kanunnâme metni merkezî sancağın defterinin başında bulunur. 16. yüzyılın son çeyreğine ait son klasik tahrir defterlerinin başında ayrıntılı fihristler vardır. Bunların ardından merkez kazadan başlayarak sancağı oluşturan kaza ve nahiyeler sıralanır. Bir kazada önce eğer varsa merkez konumundaki ('nefs' diye anılan) şehir veya kasaba, yoksa yine merkez durumundaki bir köy yazılır. Şehir ve kasabaların mahalleleri, bu mahallelerde kayıtlı yetişkin erkeklerin adları ve baba adları, meslekleri belirtilir. Tahrir defterlerinden yararlanılarak hazırlanmış bir araştırma; XVI.Yüzyil Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus Yetişkin nüfus evli-bekâr (müzevvec-mücerret veya hâne-mücerret) ayırımına göre verilir. Mahallelerin yazımından sonra şehir/kasabanın geliri (hâsıl), bunu oluşturan unsurlar (genellikle pazar, boyahane, bozahane kapan, gümrük, liman şehirlerinde iskele vb. mukātaaları; bazı kasabalarda tarım üretiminden gelen öşür vb.). buradaki kuruluşlar, bağ, bahçe, zemin vb. sıralanır. Ardından kazadaki köylere geçilir. Tahrir defterlerinden de istifadeyle hazırlanmış bir araştırma ; 16 Yüzyilda Harput (1518-1566) Köyler bütün olarak yazılabildiği gibi geliri hisselere ayrılmış köyler hisseler halinde ayrı parçalar şeklinde kaydedilebilir (hisse-i evvel, hisse-i sânî vb.). Köyün adı, hâsılının nasıl tahsis edildiği (timar, zeâmet, has, vakıf, mülk vb.) belirtildikten sonra köydeki veya hissedeki yetişkin erkekler, baba adları ve konumları gösterilir (meselâ Ali veled-i Mehmed, çift). Gayrimüslimler genellikle hâne (müzevvec-mücerret) ayırımına göre yazılırken Müslümanlar tasarruflarındaki toprak miktarını (tam çift, nîm/yarım çift, ekinlü-bennâk, caba-bennâk vb.) ve medenî durumlarını (hâne, mücerret) belirten işaretlerle kaydedilir. Bosna livası mufassal tahrir defterinden bir sayfa Anadolu'da 16. yüzyıl ortalarına kadar gayri müslimler de müslümanlar gibi çift resmi kategorilerine göre yazılmış, bu tarihten itibaren onlar için resm-i çift vb. yerine ispençe denilen vergi konulduğundan defterlere müzevvec-mücerret diye geçirilmiştir. Şahısların kaydından sonra çiftlik, hassa çiftlik, zemin, mevkuf zemin vb. toprak parçaları yazılır. Ardından köyün/hissenin toplam geliri, bu geliri oluşturan vergiler (resm-i çift, ispençe, resm-i bennâk, resm-i mücerred; buğday, arpa, darı, pamuk, pirinç, meyve, sebze, bağ, keten, kendir, bal vb. öşürleri; bâd-ı hevâ, deşt-bânî, koyun vergisi vb.) gelir. Köylerin yanı sıra bunların yakınındaki mezraalar, yaylaklar vb. de gelirleriyle birlikte yazılır. Bosna livası mufassal tahrir defterinden bir sayfa Özet halindeki defterler (icmal/mücmel), bilhassa 16. yüzyılda mufassal defterde yer almayan dirlik sahiplerinin isimlerini ve gelir toplamlarını içerir. 15. yüzyılda bu tür bilgiler yanında bazı yerlerde dirlik sahiplerinin askerî yükümlülüklerinin de mufassal defterlere kaydedildiği dikkati çeker. Esasen bu devirde mufassal defterlerin bir kısmı dirlik esasına göre düzenlenmiştir. Aynı dönemde timar sahiplerinin isimleri ve gelirlerinin yazıldığı icmal defterlerine de rastlanır. Yine bu defterlerde dirliği oluşturan yerleşimlerin vergi nüfusu toplam rakam halinde yazılmıştır. Kamaniçe (Podolya) Eyaleti (Ukrayna) Mufassal Defteri, Tıpkıbasım Mufassal defterlerde olduğu gibi icmal defterlerinin içerik ve yapısında da zamanla değişiklikler meydana gelmiştir. 15. yüzyılın sonlarından itibaren timar icmallerinde padişahtan başlayarak dirlik sahipleri derecelerine göre sırayla belirtilmiş, her dirlik sahibinin gelir sağladığı köyler, bu köylerin toplam gelir rakamı, bu köyden dirlik sahibine düşen pay ve sonuçta dirlik sahibinin toplam geliri verilmiştir. Hazine-i evrak ( devlet arşivi ) I. Depo , sabit camekanlı dolaplar Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde Tapu-Tahrir Defterleri Kataloğunda 1110 adet mufassal, icmal, evkaf, piyade, müsellem vb. defter bulunur. Aynı arşivin Bâb-ı Âsafî Defterhâne-i Âmire Defter Kataloğunda büyük kısmı parçalar halinde 851 adet mufassal, icmal, evkaf vb. tahrir defteri muhafaza edilmektedir. Derlenen kaynaklar: (TDV İslamansiklopedisi / Tahrir, Osmanlı malî teşkilâtında vergi tesbiti amacıyla yapılan sayım. Müellif: Mehmet Öz- Tarihvemedeniyet / Tahrir Sistemi ve Tapu Tahrir Defterleri)

Osmanlı'da devlet çarklarının nasıl işlediğini anlatan defterler: Mufassal ve icmal

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

"Uluslararası Ankara Caz Festivali" Kerem Görsev Trio konseri ile başladı

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

Rahman’ın has kulları

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Osmanlı'nın Balkanlar'daki 5 eseri

Hz. Hafsa'nın (ranha) hiç kapanmayan penceresi

İslam mimarisinin çekirdek kavramı: Mekan

Avrupa'nın acımasız yüzü

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

Hayatı ve fikirleriyle Yazıcızadeler

Arama

Osmanlı'da devlet çarklarının nasıl işlediğini anlatan defterler: Mufassal ve icmal