İslami biyoetik deyince ne anlamalıyız?

İslam'ın ilk dönemlerinden itibaren İslam medeniyetinde, hekimlerin meslek icrası, davranışları ve profesyonelliklerine ilişkin etik standartların derin kökleri mevcuttur. Bu standartlar, Kuran-ı Kerim ve Hz. Peygamberin sünnetinden gelen rehberlik üzerine bina edilmiştir. Hekimlerin ahlakı, davranışlar kodları, yeterlilikleri ve hasta bakımına ilişkin hükümlerin genel çerçevesi, bu iki ana Şeriat kaynağında çizilmiştir. Sonraki dönemlerde, tıbbi uygulamalardaki gelişmelerle birlikte, diğer Şeriat kaynaklarına ihtiyaç duyulmuştur. Bunlar arasında, fakihlerin ittifakı (icma) ve benzer durumlarla mukayese (kıyâs) bulunmaktadır. Bu iki kaynak, Kur'an ve sünnette doğrudan hüküm bulunmadığında Şeriat'a uygun hükümler elde etmek için akıl yürütme ve zihinsel süreçlerin kullanılması anlamına gelen içtihatın geniş teması altında yer almaktadır.

İslam medeniyetinin ilk yüzyıllarından itibaren, hekimlerin hasta ve toplumla olan ilişkileri ve uygun davranışlarına dair kurallar, aşağıdaki gibi birçok öncü tarafından ortaya konulmuştur:

• İshak b. Ali er-Ruhâvî: Edebu'ṭ-ṭabîb
• Ebu Bekir Er-Razî: Aḫlâḳu'ṭ-ṭabîb
• Abdulmelik b. Habîb el-Endelüsî: Tıbb-ı Nebevî
• İbn Kayyım El-Cevziyye: Tıbb-ı Nebevî

Batı dünyasında, biyoetik standartlar ve kodlar, özellikle insan denekler üzerinde bilimsel deneylerle ilgili olanlar, son yetmiş-seksen yılda, Nuremberg Kodeksi'nin ilanı ve 1948'de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilmesiyle gelişmeye başlamıştır.

Önemli diğer adımlar arasında:

- 1949'da Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) himayesinde kurulan Uluslararası Tıp Bilimleri Örgütleri Konseyi (CIOMS)

- 1964'te Dünya Tabipler Birliği (WMA) tarafından kabul edilen ve daha sonra birkaç kez güncellenen Helsinki Deklarasyonu

- 1979'da iki Amerikalı biyoetikçi ve filozof olan Beauchamp ve Childress tarafından geliştirilen ve yayımlanan dönüm noktası niteliğindeki kitap: "Biyomedikal Etik İlkeleri" sayılabilir. Bu kitap Batı dünyasında benimsenmiş ve biyoetik kodların çoğunun temelini oluşturmuştur. Kitap, hak temelli ilkeler olarak tanımlanan dört biyoetik ilkeyi, yani: özerklik, yarar sağlama, zarar vermeme ve dağıtıcı adalet ilkelerini ortaya koymuştur.

Geçmiş İslami mirası incelediğimizde, tıbbi etik konularını ele alan bu dört ilkenin de İslam Şeriatı külliyatı içerisinde yer aldığını görüyoruz. İslami rehberliğin ruhu, Kur'an ayetlerinin, Peygamber hadislerinin ve içtihat sonuçlarının kodifikasyonu yoluyla tıbbın çeşitli yönlerine aktarılmaktadır; bu da Şeriat veya İslam Hukuku olarak anılan temel düzenlemelere dönüşmektedir. Bu bağlamda, biyoetik, ne ahlaktan ne de Şeriat'tan ayrı düşünülemez.

"İslami Tıp Etiği" olarak adlandırdığımız şey, tıp terminolojisi ile ifade edilmek ve tıbbi uygulamalara ilişkin olmak kaydıyla, bir Müslüman'ın ahlaki davranış ve tutumlarıyla aynı olan etik standartlardır. Batı'da son 70 yılda biyomedikal etik kodları benimsenmiş olsa da etik olmayan uygulamalar yayılmaya devam etmiştir. Literatürde tıbbi uygulama ve araştırmalardaki çeşitli etik dışı sapmalar ve yanlış davranışlar oldukça fazladır. Bu olguya katkıda bulunan birçok faktör bulunmaktadır. Modern tıbbi uygulama, daha önce keşfedilmemiş alanlara adım atarken ahlaki ve dini meselelerle iç içe geçmiştir. Örneğin, yardımlı üreme teknikleri ve yaşam sonu bakımı, sırasıyla yaşamın başlangıcı ve sonu ile ilgili sorunlarla iç içe geçmektedir. Gezegenin son yüzyılına damgasını vuran ve gerçek anlamıyla bir çığır açan bilimsel ve teknolojik gelişmeler, bazılarına ahlaki ve dini değerlerin gereksiz olduğu izlenimini vermiştir. Ayrıca, küreselleşme ve "büyük işletmeler" felsefesi, kâr, hakimiyet ve kontrolü öncelediği için genellikle ahlaki normları değersizleştirmektedir. Sağlığı bir "mal", bir ticari "meta" olarak görmektedir. Önleyici tıbbı, temel sağlık hizmetlerinin teşvikini ve sağlıkla ilgili manevi unsurları marjinalleştirirken, bazılarının gerekli, faydalı veya etkili olduğu kanıtlanmamış bile olsa, daha fazla tıbbi müdahale ve prosedürü teşvik etmektedir. Bu da, genellikle sağlık hizmetleri maliyetlerinin artmasına ve sınırlı sağlık kaynaklarının israfına yol açmaktadır. Tıp mesleği, ne yazık ki hekimler, araştırmacılar ve sağlık liderleri dahil olmak üzere, bu büyük işletmelerin baskısı altında kalmış ve bu baskı giderek artmıştır.

Batı biyoetik modeli ile karşılaştırıldığında, İslami model, Şeriat ilkeleri tarafından yönlendirilen ahlaki değerlere dayalı bütüncül bir etik sistemi benimsemektedir. Bu model, İslam hukukunun dengeli yeteneğini ve esnekliğini sergilemektedir. Çağdaş bilimsel ilerlemelerin ve yeniliklerin arayışını güçlendirirken, bu gelişmelerin kötüye kullanılmasını ve sapmalarını önlemek için çerçeve ve kılavuzlar da belirlemektedir.

Tanım olarak İslamî biyoetik; biyoloji, genetik mühendisliği ve tıbbın uygulanması esnasında ortaya çıkan, canlılara ilişkin güncel problemleri İslamî değerler ışığında inceleyen bir disiplindir. Son asırda insanlığın gündemine giren organ nakli, beyin ölümü, yardımcı üreme teknikleri, genetik müdahaleler, estetik operasyonlar gibi konuların yanı sıra, geçmişten beri var olagelen tedavi, kürtaj, otopsi, hekim-hasta ilişkileri, hekim hataları gibi konuları da incelemektedir. Ayrıca biyoetik, tıp etiğinden farklı olarak hayvan hakları, çevre etiği, helal gıda gibi canlılara ilişkin her türlü konuyu içine alacak kadar kuşatıcı bir alandır. İslamî biyoetik somut meselelerin yanı sıra beden, hastalık, tedavi, insan, embriyo gibi kavramları da çağdaş gelişmeler ışığında yeniden irdelemekte ve tanımlamaktadır. Doğası gereği alan, karmaşık meselelerin ele alınmasında farklı disiplinlerin bir arada çalışmasını gerektirmektedir. Bu bağlamda, Müslüman fakihler, çeşitli tıbbi konularda, uygulamaların yararları ve zararları hakkında tıbbi uzmanlardan kapsamlı açıklamalar almakta ve bu doğrultuda hükümlerini tesis etmektedir.

İslam Hukuku alimleri ile tıp uzmanları arasında yapıcı ve derinlemesine müzakerelere imkan veren fetva kurulları, konferanslar ve seminerler, uygun etik-dini görüş ve hükümler gerektiren meseleleri netleştirmede önemli bir rol oynamıştır. Son yıllarda düzenlenen bu tür interaktif etkinlikler, çağdaş fetvaların ve dengeli Şeriat görüşünün oluşturulmasında bir köşe taşı haline gelmiştir. Bireysel görüşler yerine kurumsal ve/veya kolektif fetvaların verilmesinde çağdaş fetva kurullarının rolü büyüktür.

Bilimsel ilerleme, geçmişte net bir şekilde anlaşılamayan birçok tıbbi meselenin temelini ve sonuçlarını aydınlatmada önemli olmuştur. Bugün için, Müslüman fakihler ve İslam Hukuku araştırmacılarının yeni ortaya çıkan biyomedikal meseleleri ele almak için içtihat metodolojisini kullanmalarını sağlayacak çeşitli ileri tıbbi bilgi kaynakları mevcuttur. Bugün, ortaya çıkan hemen hemen tüm çağdaş bilimsel-tıbbi meseleleri, keşifleri ve yenilikleri kapsayabilecek zenginlikte değerli bir biyoetik hukuk müktesebatına sahibiz. Tıp uzmanları ve bilim insanları ile İslam Hukuku alimleri arasında multidisipliner çalışma, araştırma ve interaktif etkileşimler arttıkça bu müktesebatın daha da zenginleşip gelişeceği izahtan varestedir.

Prof. Dr. M. İhsan Karaman