Tasavvufi ve sosyal hayatın aksi: Fütüvvetname

📌 FÜTÜVVET NEDİR?

🔶 Fütüvvetnamelerin ne olduğunu tanımlamadan evvel, öncelikle fütüvvet kavramına göz atmak gerekir.

🔶Sözlükte "gençlik, kahramanlık, cömertlik" anlamlarına gelen fütüvvet kelimesi, zamanla tasavvufi bir anlama bürünmüştür.

🔶Gençler arasında kurulan bir teşkilat olduğu için de fütüvvet şeklinde adlandırılmıştır.

🔶Ca'fer es-Sâdık'a göre "Fütüvvet ele geçen bir şeyi tercihen başkalarının istifadesine sunmak, ele geçmeyen bir şey için de şükretmektir"

🔎CA'FER ES-SADIK KİMDİR?: İsnâaşeriyye'nin altıncı, İsmâiliyye'nin beşinci imamı, Ca'ferî fıkhının kurucusu.

🔶Ebû Bekir el-Verrâk'a göre "Fütüvvet kişinin hasmının olmaması, yani herkesle iyi geçinmesi ve herkesle barışık olması, sofrasında yemek yiyen müminle kâfir arasında ayırım gözetmemesi"dir.

🔎EBU BEKİR EL-VERRAK KİMDİR?: İlk sûfî müelliflerden.

🔶Tasavvufta fütüvvet kavramıyla sufilerdeki fedakarlık, iyilik, yardımseverlik, hoşgörü ve nefsine söz geçirme gibi ahlaki erdemler kastedilir. Böylece kelime anlamındaki "kahramanlık" burada ortaya çıkar. Nitekim tasavvuf, gerçek kahramanlık ve yiğitliğin bu hasletler olduğunu öne sürer.

🔶Sufiler, temel tasavvufi öğretileri ve güzel nitelikleri fütüvvet kavramına yüklemişler böylece fütüvveti tasavvufun temel kavramlardan biri haline getirmişlerdir.

🔶Teşkilatın ilk kez kurumsallaşması Abbasi halifesi Nâsır-Lidînillâh ile gerçekleşmiştir.

🔎NASIR LİDİNİLLAH KİMDİR?: Bağdat'taki otuz dördüncü Abbâsî Hâlifesi, Mûstadhî'nin oğlu ve Mûstencid'nin torunu.

🔶Tasavvufi bir anlamla karşımıza çıkan fütüvvet kavramı, 13. yüzyıldan itibaren sosyal, siyasi, ekonomik bir yapılanmaya dönüşmüştür.

📌 FÜTÜVVETNAME NEDİR?

🔶Fütüvvetnameler, tasavvuftaki bu fütüvvet kavramını ele alan eserlerdir. Fütüvvetin adap ve erkanını konu alırken ahi teşkilatının mesleki yönetmeliği şeklinde de düşünülmüştür.

🔶Tür, Arapçada Kitabü'l-fütüvve olarak geçmektedir.

🔶Farsça ve Türkçede fütüvvetname olarak geçen eserler ile Kitabü'l-fütüvve arasında fark vardır. Kitabü'l- fütüvve klasik tasavvuf kaynaklarındaki fütüvvet konusunu ele alırken fütüvvetnamelerde ahilik teşkilatının mesleki kanunlarını anlatan eserlerdir.

İslam inanç esaslarının edebiyattaki yansıması: Akaidname

Hâce Abdullah-ı Ensârî'nin Fütüvetnâme'sinin ilk ve son sayfaları

📌 FÜTÜVVETNAME TÜRLERİ

🔶Üç adet fütüvvetname türü vardır. Bunlar tasavvufi ve ahi fütüvvetnamelerini birbirinden ayırır.

1.Sufi Fütüvvetnameleri:

🔶Fütüvvet kavramı, 9. yüzyılda Haris El- Musahibi, Cüneyd-i Bağdadi gibi mutasavvıflarca tasavvufla eş anlamlı olarak kullanılmaktaydı. 10. yüzyıldan sonra tasavvuftan farklı olarak yorumlanmasıyla müstakil eserlere konu edinilmiştir.

Muhâsibî'nin El Akl ve Fehmü'l Kur'an adlı eserinde akıl ve ahlak ilişki

Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî'nin Kitâbü'l-Fütüvve'sinin ilk iki sayfası

🔶Fütüvvetten bahseden müstakil risalelerin ilki, Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî tarafından kaleme alınan Kitâbü'l-Fütüvve'dir.

🔎SÜLEMİ KİMDİR?: Horasanlı sûfî, müfessir ve muhaddis.

🔶Kuşeyrî er-Risâle adıyla tanınan eserinde fütüvvete dair bir bölüme yer vermiş ve kavramı izah etmiştir.

🔎KUŞEYRİ KİMDİR?: Mutasavvıf, kelâm, tefsir ve hadis âlimi.

2. Fütüvvet Teşkilâtına Ait Fütüvvetnâmeler:

🔶Bir diğer fütüvvetname türü ise fütüvvet teşkilatına aittir. Abbasi halifesi Nâsır-Lidînillâh fütüvvet meselesini kendine bağlamak ve merkezi otoritesini güçlendirmek için fütüvveti devletin resmi bir kurumu haline getirmiştir.

🔶Halife danışmanı ünlü mutasavvıf Şehâbeddin es-Sühreverdî'ye Risâletü'l-fütüvve'yi yazdırmıştır. Bu eser, İslam dünyasında fütüvvetnamelerin yaygınlaşmasına zemin hazırlamıştır. Arapça, Farsça ve Türkçe fütüvvetname örnekleri yaygınlaşmıştır.

🔎SÜHREVERDİ KİMDİR?: Sühreverdiyye tarikatının kurucusu, müfessir ve muhaddis.

🔶 Halife Nasır'ın talimatıyla bir fütüvvetname daha ortaya çıkmaktadır. Edebiyatımızda çok fazla bilinmeyen bu eser Mimar El-Bağdadi'nin Kitabül'-Fütüvve'sidir. Bağdat'ta basılan bu eserin ayırt edici özelliği, fütüvvetin sistematiğini teşkil etmesidir. Sülemi'nin eserinde ve diğer fütüvvetlerde türün kurumsal yanı yoktur.

3.Ahî Loncaları Fütüvvetnâmeleri:

🔶Anadolu'daki fütüvvetnamelerin yer aldığı bu tür, Ahilik teşkilatının gelişmesiyle birlikte ortaya çıkmıştır.

Hâce Abdullah-ı Ensârî'nin Fütüvetnâme'sinin ilk ve son sayfaları

📌 AHİLİK NEDİR?

🔶Ahilik, köylere kadar yayılan örgütleriyle, milli birliği ve bütünlüğü, sosyal dayanışma ve yardımı temel ilke olarak benimseyen, dostluk ve kardeşlik havası içinde, toplumsal ahlak kurallarına sıkı sıkıya bağlı, milli bir toplum kurmayı amaçlayan, yurt ekonomisinde temel ihtiyaç maddelerini en kaliteli, en ucuz biçimde üretmeyi öngören 13. yüzyılda kurulup gelişen milli bir örgüt biçimidir. Kısaca, bir esnaf örgütüdür.

🔶Ahi Evran ile başlayıp Selçuklulardan bu yana süre gelen, usta, kalfa ve çırağın sadece birer sanatkar olarak değil, aynı zamanda insan olarak belli değerlere bağlı bir şekilde yetiştirilmelerini sağlayan çok önemli bir kültür değerimizdir.

Esnafın rehberi Ahilik ve değerleri

📌 AHİ EVRAN KİMDİR?

🔶UNESCO ve Cumhurbaşkanlığı içinde bulunduğumuz yılı Mehmet Akif Ersoy, Yunus Emre ve Ahi Evran Yılı olarak da ilan etmiştir.

🔶Ahi Evran, Anadolu'da ahilik teşkilatının kurucusu, esnaf ve sanatkar zümresinin piri olarak kabul edilen, çok yönlü bir ilim ve fikir insanıdır.

🔶Ahi Evran, ahilik teşkilatı ile sosyal, iktisadi ve siyasi hayata yön vermiş, Anadolu'nun vatanlaşmasında, Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda ve bir cihan devleti olmasında büyük rol oynamış, tefsir, hadis, fıkıh, kelam ve tıp alanlarında derin bir alim, tasavvuf yolunda yüksek makam sahibi bir velidir.

🔶Ahi Evran, kardeşliğe, cömertliğe, yiğitliğe, fedakarlığa, ahlaka, akla, bilime ve sanata dayanan, kaliteli üretimin ve adil paylaşımın esas alındığı ahilik teşkilatının Anadolu'da birliğin, beraberliğin ve kardeşliğin mayasını oluşturmuştur.

📌 Ahiliğin sosyal, siyasi ve ekonomik hayata bakan yönü

🔶Ahilik ve fütüvvetin tasavvufi ve iktisadi olmak üzere iki veçhesi vardır. Prof. Dr. Ahmet Kala, Vav Tv'nin Mürekkep Damlaları isimli programında ahilik teşkilatını ilim ve irfan sahibi olmanın yanında meslek sahibi edindirme noktasında da öncü olduğunu ifade eder.

🔶Anadolu Sanayi Devrimi isimli kitabında ahiliğin sosyal, siyasi ve ekonomik yönünü ele alan Kala, fütüvvetnamelere de yansıyan yönünü irdelemiştir.

Anadolu Sanayi Devrimi isimli kitabı okumak için tıklayınız

🔶Kala'nın ifade ettiği üzere Ahi Evran'ın getirdiği büyük bir yenilik vardır. İlim, irfan sahibi olmanın yanında meslek sahibi olmanın gerektiğine inanan Ahi Evran'a göre kişi aynı zamanda ürün sahibi de olmalıdır, Ahi Evran'ın getirdiği yenilik budur. Bu vurgu daha önceki fütüvvetnamelerde yer almaz.

🔶Kala'ya göre Abbasi halifelerinin irşad hareketi olarak başlattığı fütüvvet kavramı Anadolu'da Ahi Evran öncülüğünde maddi yönü de geliştirilerek Anadolu'da sanayi devrimini başlatmıştır. Vav Tv'de yer alan Mürekkep Damlaları programındaki Fütüvvetname konusunu buradan izleyebilirsiniz👇

ANADOLU'DAKİ İLK FÜTÜVVETNAME ÖRNEKLERİ

🔶Abdülbaki Gölpınarlı, ahi fütüvvetnameleri üzerinde önemli çalışmalarda bulunmuştur. Yayımladığı metinler, en eski fütüvvetnameler olması, tasavvufun adab ve erkanını içermesi bakımından oldukça önemlidir.

🔎ABDÜLBAKİ GÖLPINARLI KİMDİR?: Türk tarikatları ve özellikle Mevlevîlik, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Yûnus Emre üzerindeki araştırmaları ile tanınan âlim.

🔶Fütüvvetnameler, Arapça, Farsça ve Türkçe manzum-mensur kaleme alınmıştır.

🔶Anadolu sahasında bilinen ilk Türkçe Fütüvvetname, 13. yüzyılda yazılmıştır

🔶Ahilik teşkilatı çerçevesinde Türkçe kaleme alınan fütüvvetnameler şunlardır:

🔶İlki Yahyâ b. Halîl b. Çoban el-Burgazî'nin tahminen 13. yüzyılda yazdığı Fütüvvetnâme'dir.

🔎BURGAZİ KİMDİR?: Burgazî, en eski Türkçe fütüvvetnamenin müellifidir.

🔶Anadolu'da yazılmış önemli fütüvvetnamelerden biri de Radavî'nin Fütüvvetnamesi'dir. Seyyid Muhammed b. Seyyid Alâaddin el-Hüseynî er-Radavî tarafından yazılan eserin birçok nüshası bulunmaktadır. En hacimli fütüvvetname Radavi Fütüvvetnamesi'dir.

📌 BAŞLICA FÜTÜVVETNAMELER

ESER ADI YAZAR ADI TARİH DİL TÜR

Kitâbü'l-Fütüvve	Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî	11. Yüzyıl	Arapça
Fütüvvetname	Hâce Abdullah-ı Ensârî	11. Yüzyıl	Arapça
Kabusnâme'nin Civanmerdi başlıklı 40. Bölümü	Keykavus bin İskender	1082	Arapça
Fütüvvetname	Hâce Abdullah-ı Ensâr	1089	Arapça
Risâletü'l-fütüvve	Sühreverdi	12. yüzyıl	Farsça
Tuĥfetü'l-vesâyâ	Harputlu Nakkaş İlyasoğlu Ahmed	13. yüzyıl	Arapça
Burgazi Fütüvvetnamesi (Çobanoğllu Fütüvvetnamesi)	Yahya bin Halil bin Çoban el- Burgazi	13. yüzyıl	Türkçe
Fütühname	Müellifi bilinmiyor	13. yüzyıl	Türkçe	Manzum
Alâ-ül-Devle-i Semnanî	13. yüzyıl	Farsça
Fütüvvetname	Şeyh Eşref Bin Ahmed	14. yüzyıl sonu	Türkçe	Manzum
Fütüvvetname	Şeyh Seyyid Gaybî oğlu Şeyh Seyyid Huseyn		15. yüzyıl	Türkçe
(Fütüvvetnâme-i Kebîr)	Razavi	1524	Türkçe	Manzum
Fütüvvetname	Esrar Dede	1796	Türkçe	Manzum

📌 TÜRÜN ANADOLU'DAKİ İLK ÖRNEĞİ: BURGAZİ'NİN FÜTÜVVETNAMESİ

🔶Anadolu sahasındaki ilk fütüvvetname Burgazi'nin Fütüvvetnamesidir. Ayrıca bizdeki ilk dini edebi türlerdendir.

🔶Eseri yayına Abdülbaki Gölpınarlı hazırlamıştır. Gölpınarlı, fütüvveti bizlere tanıtan ilk araştırmacıdır.

🔶Burgazi, eserinde ahinin mutlaka bir işi, bir sanatı olması gerektiğini, işi ve sanatı olmayan kişinin fütüvvet ehli olamayacağını ve ahilik derecesini yükseltemeyeceğini belirtmiştir.

Eski dönem edebiyatımızın şiir defterleri: Mecmualar

📌 FÜTÜVVETNAMELERİN ÖZELLİKLERİ

🔶Fütüvvetnamelerin hemen hepsinde tasavvufi bir nitelik vardır. Bu kitaplar, zamanın edep ve erkânını öğreten birer eğitim kitaplarıdır. Bu eserlerde yazılan insanî, ahlakî ve dinî kurallara uyanlara "feta", "fütüvvet ehli", "civanmert" gibi adlar verilmiştir.

🔶Ahîliğin esasları, ahlâkî ve ticarî kaideleri bu kitaplarda yazılıdır.

FÜTÜVVETNAMELERDE YER ALAN KONULAR

🔶Fütüvvetnâmelere göre, teşkilât mensuplarında bulunması gereken vasıflar vefâ, doğruluk, emniyet, cömertlik, tevazu, ihvana nasihat, onları doğru yola sevketme, affedici olma ve tövbedir. Şarap içme, zina, yalan, gıybet, hile gibi davranışlar ise meslekten atılmayı gerektiren sebeplerdir.

🔶Fütüvvetnamelerde meslek erbabının ticari ve ahlaki kuralları verilmekle birlikte, ahi tipinin nasıl olması gerektiği de vurgulanmıştır.

🔶Fütüvvetnamelerde, fütüvvet kavramı izah edilirken Hz. Adem'den başlayıp Hz. Muhammed'e kadar olan bütün peygamberlerle beraber anlatılmıştır.

🔶13. yüzyıldan sonra ahilik teşkilatı için yazılan fütüvvetnamelerde Hz. Ali'ye dayandırılan vasıflar da vardır. Bu eserlerde fütüvvet geleneği içerisinde Hz. Peygamberimiz'in varisi olarak görülen Hz. Ali'nin temsiliyeti söz konusu edilmiştir.

Hz. Ali kimdir? Hz. Ali ne zaman, nasıl öldü?

🔶"Feta" kimliğiyle bir sembol haline getirilen Hz. Ali, fütüvvetnamelerde önemli bir yere sahip olmuştur.

🔶La fetâ illâ Alî, lâ seyfe illâ zülfekar, "Ali'den başka fetâ , zülfikardan başka kılıç yoktur" hadis-i şerifi, fütüvvetnamelerde Hz. Ali'nin konumunu belirleyici olmuştur.

🔶Fütüvvetnamelerin tasavvufi niteliklerinin yanında ahiliğin adab, erkan ve mertebelerini anlatması ve yansıtması açısından büyük bir öneme sahiptir. Aynı zamanda bu eserler dönem dilini, ses ve imla bilgisini vermek açısından da ehemmiyet gösterir.

🔶Fütüvvetnamelerle ilgili kıymetli çalışmaları bulunan ve tür denildiğinde ilk akla gelen isim olan Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal, Vav Tv'de fütüvvetnamelerin mahiyetine değinmiştir. Köksal, İki Fütüvvetname ve Manzum Fütüvvetname isimli eserleri ve diğer yayımladığı fütüvvetnamelerle alandaki önemli bir boşluğu doldurmuştur.

🔇İsmail Güleç'in sunumuyla Enderun Sohbetleri podcastlerimizi dinlemek için tıklayınız

📌 FÜTÜVVETNAMELERİN YAPISI

🔶Köksal'ın ifade ettiğine göre fütüvvetnameler öncelikle *hamdale ve salvale ile başlamaktadır. Ondan sonra fütüvvetin kaynağına geçilmiştir. Fütüvvet kavramının açıklandığı bölümde ahiliğin de kaynağı anlatılmıştır.

*Hamdele ve salvele: Elhamdülillâh cümlesinin kısaltılmış şeklidir. Kitaplarda besmeleden sonra konulur.

🔶Ardından fütüvvet konusunun adabına geçilmiştir. Köksal'ın belirttiği üzere yemek konusunda dahi 120'ye yakın adab vardır.

"Sofradan düşeni yemek, yemeğin sonunda tabağı iyice temizlemek, yemeği şaşkınca koklamak, yemeğe üflemek, bir yere dayanarak yememek, acıkmadıkça yememek" bu adaplardan biridir.

🔶Köksal'a göre fütüvvetnamelerde davranış biçimi ve gelenekler törenlerle birbirlerine yedirilmiş bir biçimde anlatılmaktadır.

📌FÜTÜVVETNAMELERDE AHİLERİN KENDİLERİNE MAHSUS ADETLERİ

🔶Bütün fütüvvetnamelerin merkezinde şed kuşanma adabı yer almaktadır. Şed kuşanma, fütüvvet ve tarikat ehline has tasavvufî-folklorik bir gelenektir. Fütüvvet ehli ve tarikat mensupları düzenledikleri özel bir törende şed kuşanırlar. Bu durumla kendilerini fütüvvet yoluna verdiklerini, hizmete adadıklarını ifade etmişlerdir.

🔶Şed kuşanmanın nasıl yapılması gerektiği, en ince ayrıntısına kadar fütüvvetnamelerde yer almıştır.

📌 ŞEYH EŞREF B. AHMED'İN ANADOLU'DAKİ İLK MANZUM FÜTÜVVETNAMESİNDEN ÖRNEKLER

"Çünkü takvadur libası heyeti
oldu erün ol ulurak ziyneti"

🔎Bilinmeyen kelimeler:

Libas: Elbise
Ulurak: Daha yüce

"Sen müderris adile fahr itmegil
İlmi şöhret kapısına gitmegil"

🔎Bilinmeyen kelimeler:

Müderris: Medrese hocası
Fahr: Övgü

"Her kime kim Hoca virdi ak biri
Neye gerek ana halkın şöhreti"

🔎Bilinmeyen kelimeler:

Ana: Ona

"Bu tarikda oldın ise sen süvar
Her yire varsan Hakk oldu sazkar."

🔎Bilinmeyen kelimeler:

Tarik: Yol
Süvar: Ata binmiş kimse
Sazkar: Uygun

Sosyal hayatın divan şiirine yansıdığı beyitler

"Çün tevazu ola Hakka'a olmak inkıyad
Bununıla hasıl olur her murad."

🔎Bilinmeyen kelimeler:

İnkıyad: Boyun eğmek, itaat etmek.

"Aklım eydür dünye fani uş geçer
Ahiretdür Hakk katında muteber"

🔎Bilinmeyen kelimeler:

Muteber: Değerli