Edebiyatımızın ilk fabl ve hiciv örneği: Harname
Divan şiirinin kurucularından Hekim Sinan, Hacı Bayram Veli'ye yakınlığı sebebiyle edebiyatımızda Şeyhi lakabıyla anıldı. Göz hekimliği yapan Şeyhi, Osmanlı’nın ilk reis-i etıbbası oldu. Şeyhi’nin en meşhur eserlerinden biri olan Harname, hiciv ve mizah edebiyatımızın baş yapıtları arasında yer aldı. Harname, verdiği mesajlar ve işlediği konularla günümüzdeki güncelliğini korumaya devam ediyor. Peki, Harname’nin ilginç yazılış öyküsünü biliyor musunuz?
📌 ŞEYHİ KİMDİR?
🔶 Divan edebiyatımızın kurucu isimlerinden Şeyhi'nin asıl adı Hekim Sinan'dı. İlk divan şiirlerinden Ahmedi'den dersler alan Şeyhi, İran'a giderek, tıp, tasavvuf ve edebiyat alanında tahsil gördü.
🔎 Ahmedi: Türk edebiyatında ilk İskendernâme ve sonundaki "Dâstân-ı Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân" kısmı ile şöhret bulan divan şairi.
🔶 Memleketine döndüğünde göz hekimliği yapan Şeyhi, ilk olarak Ankara'ya gitmiş ve Hacı Bayram Veli'ye intisap etmişti. Hacı Bayram'a intisap etmesinden dolayı Hekim Sinan, Şeyhi lakabıyla anıldı.
🔎Hacı Bayram Veli: Anadolu topraklarında doğup büyüyen bir Türk mutasavvıfı tarafından kurulmuş ilk tarikat olan Bayramiyye'nin piridir.
🔶 Ankara'dan memleketi Kütahya'ya dönen Şeyhi, Germiyan Beyi II. Yâkub Bey'in hizmetine girerek onun musâhipliğini ve özel tabipliğini yaptı.
🔎II. Yakub: 11387-1390, 1402-1411 ve 1413-1428 tarihleri arasında üç defa Germiyanoğulları Beyi olmuş bir yöneticidir.
Divan edebiyatından beyitler ve anlamları
📌 OSMANLI'NIN İLK REİS-İ ETIBBASI: ŞEYHİ
🔶 Şeyhi'nin talihi Osmanlı Sultanı Çelebi Mehmet ile tanışmasından sonra döndü. Çelebi Mehmet'in gözünü tedavi eden Şeyhi, Osmanlı'nın ilk reis-i etıbbası oldu.
Reis-i etıbba: Osmanlı İmparatorluğunda sarayda hekimlik görevini yürüten en kıdemli, yetkili ve padişahın özel doktoru olan kimse.
🔎Çelebi Mehmet: Fetret Devrini bitiren padişah olduğu için Osmanlı Devleti'nin ikinci kurucusu olarak anılır.
🔶 Mesnevi alanında ün kazanan Şeyhi, "Hüsrev-i şuarâ, pîşterîn-i şuarâ-yı Rûm, şeyhü'ş-şuarâ, emlahu'ş-şuarâ" gibi sıfatlarla anıldı.
🔶 Hüsrev ü Şirin ve Harname eserleriyle döneminde büyük bir üne kavuşan Şeyhi, kendisinden sonra Fuzuli, Şeyh Galib gibi çok başarılı mesneviler yazan şairler gelmesine rağmen asırlarca adından söz ettirdi.
🔶 Fuat Köprülü Türk Edebiyatı Tarihi isimli eserinde Şeyhi'nin çağdaşlarına göre zarif ve canlı bir dile sahip olduğunu ifade eder. Şair, İran edebiyatına vakıf olmasına rağmen şiirlerinde Türkçe ifade ve deyişleri kullanmayı tercih eder.
🔎Mehmet Fuat Köprülü: Türk edebiyatı tarihçiliğinin ilmî kurucusu, Türkoloji'de yeni ufuklar açmış ilim otoritesi, edip, yazar, siyaset ve devlet adamı.
Az bilinen divan şairlerinden beyitler
📌 ACEM ELBİSESİNİ ÇIKARIP TÜRKÇE LİBASINI GİYEN ŞAİR
🔶 Sehi Bey Heşt Behişt isimli tezkiresinde Şeyhi'nin "şiir güzeli"nin omzundan eski Acem elbisesini çıkarıp Türkî elbise ve yeni hil'atler biçip giydirdiğini" söyleyerek mesnevi tarzındaki başarısını dile getirir.
🔎Sehi Bey: Osmanlı şairi ve tezkire müellifi.
🔶 Peki, Şeyhi'yi mesnevi alanında bu denli üne kavuşturan eserlerden biri olan Harname'nin ayırt edici özellikleri neler?
🔶 Öncelikli Harname'yi diğer eserlerden farklı kılan özelliklerden biri yazılış öyküsüdür.
Süleyman Çelebi'nin Mevlid'ine ilham kaynağı bir eser: Garibname
📌 HARNAME'NİN YAZILIŞ ÖYKÜSÜ
🔶 Tezkirelerde geçen yazılış öyküsüne dair iki rivayet vardır. Sehi Bey Tezkiresi Heşt- Behişt'de ifade ettiğine göre Şeyhi, bol miktarda ihsan görmüş ve memleketi Kütahya'ya dönerken yolda baskına uğrar. Her şeyini kaybeden Şeyhi, arz-ı hal olarak Harname'yi kaleme alır.
🔶 Faruk Timurtaş Şeyhi'nin Harnamesi isimli eserinde Hekim Şeyhi'nin Çelebi Mehmet'i tedavi ettikten sonra mükafat olarak şaire Tokuzlu köyünün tımarı verildiğini, sonrasında köyün eski sahipleri tarafından dövüldüğünü, nihayetinde Harname'yi yazarak yaşadıklarını padişaha sunduğunu anlatır.
🔎Faruk Timurtaş: Türk dili bilgini, yazar.
📌EDEBİYATIMIZIN İLK FABL VE HİCİV ÖRNEĞİ: HARNAME
🔶 Edebiyatımızın ilk fabl ve hiciv örneği olan Harname, edebiyatımızda mizah sahasının da en güzel örnekleri arasındadır.
🔶 Döneminin çok üstünde olan bu eser, bir başyapıt niteliği taşır. Taşıdığı satirik (yergi) hüviyet sebebiyle devrinde sosyal bir tenkit kaleme alan Şeyhi, yerinde bir üslupla eserini taçlandırır.
🔶 Hayvanlar ağzından insanların çetrefilli dünyasına ayna tutan eser, övgü ile yergiyi bir arada bulundurur.
🔶 126 beyitten oluşan kısa bir mesnevi olan Harname, tevhid, na't, padişaha övgü, konunun işlenişi ve dua bölümlerini içerir.
Tasavvufi ve sosyal hayatın aksi: Fütüvvetname
🔶 Sade bir Türkçe ile yazılan kaleme alınan Harname'de Arapça ve Farsça kelimelerin yer almasının yanında öz Türkçe sözcüklerin sayısı da fazladır.
🔶 Atilla Şentürk, Eski Türk Edebiyatı Tarihi isimli kitabında Şeyhi'nin Firdevsi'nin Şehname ve Kelile ve Dimne'den ilham aldığını ifade eder.
🔎Firdevsi: İran'ın millî destanı Şâhnâme'nin müellifi.
🔶 Aynı zamanda Şeyhi'nin bu mesnevinin konusunu Herat'ta yetişen Emir Hüseyni'ni Zâdü'l-Müsâfirîn isimli hikayesinden aldığı da araştırmacılar tarafından öne sürülür.
🔎 Emir Hüseyni: İranlı mutasavvıf şair.
Harname konusu
🔶 Harnâme'de, çalışmaktan yorulmuş zayıf bir eşeğin besili öküzleri görüp onlara imrenmesi ve boynuz ararken kulağından ve kuyruğundan olması anlatılır. Eşek başından geçenleri "boynuz umarken, kulaktan ayrıldım" şeklinde kısaca özetler.
"Eşek bu hali garip buldu çok şaşırdı
Kendi durumunu gözünün önüne getirdi
Dedi ki "Biz bunlarla aynı yaratılışdayız
Elde ayakta şekilde aynıyız
Bunların başına taç giydirilmesi neden
Bize bu ihtiyaç ve yoksulluk neden"
Harnamenin içeriği
🔶 Mesnevi şeklinde kaleme alınan Harname, giriş, konunun işlendiği bölüm ve sonuç olmak üzere üç bölümden oluşur.
Harname'yi incelemek ve satın almak için tıklayınız
📌 SOSYAL HAYATA YAPILAN BİR TENKİT: HARNAME
🔶 Alegorik bir eser olan Harname'de Şeyhi'nin bir eşek üzerinden anlatmak istediği şey nedir?
Alegorik: bir görüntü, bir yaşantı, düşünce, kavram veya bir davranışın daha iyi kavranmasını sağlamak için simgesel bir bağ kurulması ve bu bağın heykel ya da resim aracılığıyla görsel sanatlarda aktarılması.
🔶 Kendi yaratılışı ile yetinmeyen eşeğin bir öküze öykünmesi, toplumsal eşitlik fikrine farklı bir bakış açısı sunar.
🔶 Faruk Timurtaş söz konusu eserinde "Şeyhî'nin içtimai eşitlik fikrini işleyen, herkes yaptığı işin değeri kadar refaha layıktır, şeklinde bir içtimai adalet görüşü ileri süren ve meseleyi neticede kadere bağlayan, düzene aykırı hareket edenlerin ceza göreceklerini belirten bu küçük mesnevisi, edebî bakımdan büyük değer taşımaktadır" çıkarımında bulunur.
🔶 Sosyal eşitlik, servet, zenginlik, güç ve bilgi gibi kavramları eserinde işleyen Şeyhi'nin Harnamesi işlediği konular bakımından güncelliğini her daim korumaya devam etmektedir.
Peygamber sevgisinin edebiyata yansıması
🔶 Eser içerdiği değerler bakımından evrensel bir nitelik de taşır. Aynı zamanda Türk şiirine felsefi bir derinlik de kazandırır.
📌HARNAME'DEN ALINTILAR
🔶 Bir eşek var idi zâif ü nizâr
Yük elinde kat'i şikeste vü zâr
Zayıf bir eşek vardı
Yük çekmekten anası ağlardı
🔶 Gâh odunda vü gâh suda idi
Dün ü gün kahr ile kısuda idi
Bazen odun çeker, bazen su taşırdı
Gece gündüz sıkıntılıydı
🔶 Ol kadar çeker idi yükler ağır
Ki teninde tü komamışdı yağır
O kadar ağır yükler taşıdı ki
Yaralardan tüyü kalmadı
🔶 Nice tü kalmamışdı et ü deri
Yükler altında kana batdı deri
Eti ve derisi de kalmadı
Teri yükler altında kan gibi akıyordu
🔶 Eydür idi gören bu sûretlu
Tan degül mi yürür sünük çatlu
Onu görenler
Sanki bir iskelet gidiyor diyordu
🔶 Dudağı sarkmış u düşmiş enek
Yorılur arkasına konsa sinek
Dudağı sarkmış, çenesi düşmüştü
Arkasına sinek konsa yoruluyordu
🔶 Toğranur idi arpa arpa teni
Gözi görince bir avuç samanı
Gözü bir avuç saman görünceye dek
Teni kıyım kıyım doğranırdı
Şeyhi Divanı'ndan en güzel beyitler