Adnan Menderes'in idamından önce cuntacılara son sözleri

Adnan Menderes, Türk siyasi tarihinin simge isimlerinden biridir. 'Yeter söz milletindir' diyerek çıktığı siyaset yolunda, güçlü Türkiye hayalini politikaları ve kalkınma atılımlarıyla gerçekleştirmeye çalışmıştı. 27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonucu 'demokrasi şehidi' olarak Türkiye tarihine geçen Adnan Menderes, 1899 yılında Aydın'da dünyaya geldi. Annesi Tevhide Hanım, babası Ethem Bey ve ablası Melike'yi verem hastalığından kaybetti. Okulu bitirmesinin ardından dedesi Hacı Ali Paşazade'nin kendisine miras bıraktığı Çakırbeyli Çiftliği'nin başına geçti. Çiftliğin büyük bir bölümünün köylüler tarafından kullanıldığını fark eden Menderes, 1932 yılında çiftliğin bu bölümünü tapu terki yoluyla köylülere bıraktı. 2 Eylül 1928'de Fatma Berrin Hanım ile evlendi ve bu evliliğinden Yüksel, Mutlu ve Aydın adında üç çocuğu oldu. Siyasi kariyerine Serbest Cumhuriyet Fırkası'nda başlayan Menderes, bu parti kurulmadan önce CHP'den bir teklif almış ancak kabul etmemişti. Daha sonra Celal Bayar, İttihat ve Terakki Mektebi'nden hocası Vasıf Çınar ve çok iyi tanıdığı Halit Onaran ile görüşmesi sonrasında CHP'ye katıldı. Adnan Menderes'in idamından önceki son sözleri CHP il yönetiminde göreve başlayan Menderes, parti teşkilatını Aydın'da yeniden kurdu. Bir ziyaret kapsamında bir araya gelen Atatürk ve Menderes arasında soğuk başlayan görüşme 4 saat sürdü. Menderes'in görüşleri Atatürk'ün dikkatini çekti ve bunlardan bir rapor hazırlamasını istedi. Menderes, hazırladığı raporu Atatürk'e iletti. 1931 yılındaki erken seçimde aday olmadığı halde milletvekili seçilen Menderes, kendisini aday listesine Atatürk'ün koyduğunu öğrendi. Menderes, 1935, 1939, 1943 seçimlerinde CHP Aydın Milletvekili olarak aralıksız 14 yıl parlamentoda CHP grubunda görev aldı. Menderes, hükümetin Toprak Reformu Tasarısı'nın 1945'te Meclis'teki görüşmeleri sırasında sergilediği karşı duruş sonrasında siyaset sahnesinde tanınan bir isim haline geldi. İzmir Milletvekili Celal Bayar, Aydın Milletvekili Adnan Menderes, İçel Milletvekili Refik Koraltan ve Kars Milletvekili Fuat Köprülü, 7 Haziran 1945'te CHP Meclis Grubu'na kanunlardaki ve parti tüzüğündeki antidemokratik hükümlerin kaldırılmasını içeren bir önerge verdi. Türk siyasi hayatına 'Dörtlü Takrir' olarak geçen önergenin verilmesinin ardından Celal Bayar'ın deyimiyle 'partide fırtına koptu'. Adnan Menderes'e ve Yassıada'ya dair özel hatıralar Ülkede demokrasi olmadığını savunan Fuat Köprülü ve Adnan Menderes için Başbakan Saraçoğlu'nun başkanlığında 21 Eylül 1945'te toplanan Parti Divanı ihraç kararı aldı. Refik Koraltan, ihraç kararını eleştirdiği için partiden uzaklaştırıldı. Celal Bayar ise Basın Kanunu'nun haberleşme hürriyetini sınırlayan 17. ve 50. maddelerinin değiştirilmesine dair tasarısı CHP Grup Toplantısı'nda reddedildiği için istifa etti. Bunun üzerine Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafından 7 Ocak 1946'da Demokrat Parti (DP) kuruldu. Partinin kuruluşu üzerinden 4 ay geçmeden erken seçim kararı alındı ve önce yerel ardından genel seçim sürecine girdi. 26 Mayıs 1946'da yapılan yerel seçimlere girmeme kararı alan Demokrat Parti, partilileri sandığa gidip gitmemekte serbest bıraktı. CHP'nin kazandığı 1946 genel seçimlerinde Menderes, memleketi Aydın'dan değil Kütahya'dan milletvekili seçildi. Demokrat Partili vekiller, 'seçimlere hile karıştırıldığını' savunarak seçimlerin iptal edilmesini talep etti ancak bu kabul edilmedi. 14 Mayıs 1950'de gerçekleştirilen genel seçimlerde, halkın Demokrat Parti'ye ilgisi, aday listelerinde de kendisini gösterdi. Büyük bir seçim kampanyası başlatan Demokrat Parti'de milletvekili adaylığına yoğun talep oldu. Demokrat Parti yüzde 53 oy oranıyla, Meclisin yüzde 84'üne sahip oldu. Yapılan oylama sonucu Celal Bayar'ın Cumhurbaşkanı olmasına karar verildi. Demokrasi tarihinde kara bir leke: 27 Mayıs Adnan Menderes, Bayar'ı evinde ziyaret ederek, Fuat Köprülü'nün başbakan olmasını önerdi. Bunun üzerine Bayar, 'Başvekil sizsiniz Adnan Bey' diyerek Menderes'in parti liderliğini de almasını istedi. Menderes, Demokrat Parti'nin seçim zaferini, '14 Mayıs, bir devre son veren ve yeni bir devir açan müstesna ehemmiyette tarihi bir gün olarak daima anılacaktır. Bu tarihi günün hatırasını yalnız partimizin değil Türk demokrasisinin bir zafer günü̈ olarak yâd ediyoruz' ifadeleriyle yorumlamıştı. Menderes, Anadolu halkı tarafından kabul görmeyen çok sayıda politikaya son verdi. Dini özgürlüklerle ilgili attığı adımlar kapsamında Menderes, 1932 yılından itibaren Diyanet İşleri Başkanlığının talimatıyla uygulanan 'Arapça ezan okuma yasağını' 18 yıl aradan sonra kaldırdı. Menderes bu davasını 'Tek icraatım da olsa ezanı Arapça okutacağım!' diye dile getirmişti. Eğitim ve öğretim kurumlarından laiklik adına kaldırılan din eğitimi, Menderes döneminde, dördüncü sınıftan itibaren velinin isteğine bağlı olarak yeniden verilmeye başlandı. Menderes'in bir konuşmasında şöyle demişti: 'Şimdiye kadar baskı altında bulunan dinimizi baskıdan kurtardık. İnkılap softalarının yaygaralarına ehemmiyet vermeyerek ezanı Arapçalaştırdık. Mekteplerde din derslerini kabul ettik. Radyoda Kur'an okuttuk. Türkiye bir Müslüman devletidir ve Müslüman kalacaktır. Müslümanlığın bütün icapları yerine getirilecektir.' Menderes Hükümeti tarafından, 25 Temmuz 1950'de Kore'ye askeri bir kuvvet gönderilmesine karar verildi. Türk askerinin Kore'deki başarısı Türkiye'nin NATO'ya üye olmasında etkili oldu. Türkiye tarafından NATO'ya girmek için ilk başvuru 11 Mayıs 1950'de yapılmıştı. Adnan Menderes Hükümeti döneminde ise Türkiye, 1952'de NATO'ya tam üye olarak kabul edildi. 27 Mayıs 1960 Darbesi edebiyatımıza nasıl yansıdı? Halk evleri CHP'nin bir yan kuruluşu gibi çalışıyordu. DP'li milletvekilleri, CHP'nin sağladığı 'haksız kazancın' boyutlarını mali istatistikler vererek açıkladı. CHP milletvekiliyken, halk evleri parti müfettişi olarak görev yapan Menderes, halk evlerinin mahiyetini çok iyi biliyordu. Menderes, halk evlerinin kurulduğu günden beri amacına uygun bir çalışma içine girmediğini ve arzulanan hedefe uygun çalışmadığını ifade etti. Halk evleri, CHP'nin itirazlarına rağmen 1951 yılında kapatıldı, köy enstitüleri ise öğretmen okullarına dönüştürüldü. Devletin ekonomik hayata müdahalesini yoğun bir şekilde eleştiren Menderes, iktidara geldiği ilk günden itibaren ekonomide liberal bir politika izledi. Menderes'in gerçekleştirdiği politikalarla ekonomide kalkınma dönemine giren Türkiye'de, serbest piyasa ekonomisine geçişe hız verildi. İthalata getirilen kısıtlamaları kaldıran Menderes hükümeti tarafından kredi faizleri düşürülerek özel sektörün daha fazla kredi kullanımı teşvik edildi. Gelen kredilerin özellikle tarım alanında kullanılması önerilirken tarımda makineleşme çalışmaları başladı. Yabancı sermaye girişini teşvik etmek amacıyla yasal mevzuat hazırlanarak KİT'lerin özel sektöre devri öngörüldü. Marshall Planı'nın da katkısıyla ülkede yeni sanayi tesisleri kuruldu. 1954 yılında Türkiye Vakıflar Bankası kuruldu. Bu dönemde Türkiye'nin gayrisafi milli hasılası yılda ortalama yüzde 9 büyüdü. Menderes'in idam sehpasında bile söylemediği 'devlet sırrı' 2 Mayıs 1954'te yapılan genel seçimlere katılım, hiçbir kanuni zorlama olmamasına rağmen yüzde 88,63 gibi oldukça yüksek bir oranda gerçekleşti. Demokrat Parti, yüzde 56 oy oranıyla cumhuriyet tarihinin en yüksek oyunu aldı ve Meclis'teki milletvekili sandalyelerinin yüzde 93'ünü kazandı. Demokrat Parti'nin 1954'te kazandığı bu zaferin ardından, Kıbrıs'ta yaşanan sorunlar tüm ağırlığıyla hissedilmeye başlandı. 'Atatürk'ün evinin bombalandığına' ilişkin bir haberle başlayan '6-7 Eylül Olayları', sıkıyönetim ilan edilerek ancak bastırılabildi. Olaylar bastırılana kadar İstanbul'da Rumlara ait çok sayıda kilise, okul, iş yeri yakıldı, yağmalandı. Binlerce Rum, uzun yıllardır yaşadıkları topraklardan ayrılmak zorunda kaldı. Demokrat Parti, 27 Ekim 1957'de yapılan genel seçimlerde yüzde 9,3'lük kayıpla yüzde 47,30 oy aldı. Menderes, seçimlerin ardından parti içinde bir öz eleştiriye giderek, seçim sonuçlarını teşkilatın yeterince çalışmamasına, basında yer alan yalan haberlere bağladı. Adnan Menderes'in Yassıada'da az bilinen 40 fotoğrafı 18 Nisan 1960'ta TBMM'de 'muhalefet ve basının faaliyetlerini incelemek' amacıyla Demokrat Partili 15 milletvekilinden oluşan Tahkikat Komisyonu kuruldu. Bu komisyon nedeniyle, CHP yöneticileri Demokrat Parti'yi diktatörlüğe gitme amacında olmakla suçladı. CHP Genel Başkanı merhum İsmet İnönü 'Şimdi arkadaşlar, şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilal meşru bir haktır' şeklindeki meşhur sözünü, bu komisyonun kurulmasının hemen ardından ifade etmişti. Basında yer alan iddialar ve oluşturulan hava, büyük öğrenci olaylarının yaşanmasına neden oldu. İlk büyük öğrenci gösterisi 19 Nisan'da Kızılay'da düzenlendi. Öğrenciler, bu olayların ardından '555K' koduyla, 5 Mayıs'ta saat 5'te Kızılay Meydanı'nda toplandı. Adnan Menderes, kendisine karşı eylem yapılan yere giderek, eylemcilerin arasına girdi. O sırada bir genç Menderes'in boğazını sıktı. 'Ne istiyorsun?' diye sorduğu gençten 'Hürriyet istiyorum' cevabını alan Menderes, 'Bir başbakanın boğazını sıkıyorsun bundan ala hürriyet mi var?' ifadelerini kullandı. İstanbul Beyazıt Meydanı'nda üniversite öğrencilerinin eylemi sırasında orman fakültesi öğrencisi Turan Emeksiz polis kurşunuyla hayatını kaybetti. Yaşanan bu hadiseden sonra basında doğruluğu kanıtlanamayan haberlere yer verildi. Menderes'in 'öğrencileri toplatarak kıyma makinelerinden geçirdiği, cesetlerini asfalta karıştırdığı' iddiaları, kamuoyunda tepkiyle karşılandı ancak bu iddiaların gerçek olmadığı, 1960 darbesi sonrası Milli Birlik Komitesi'nin bu öğrencilerin tespiti için açtığı araştırma komisyonuna hiçbir ailenin başvurmamasıyla ortaya çıktı. Türk Silahlı Kuvvetleri içindeki bazı general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Milli Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1960'ta sabaha karşı yönetime el koydu. Adnan Menderes, aynı gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya'da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara'ya götürüldü ve daha sonra diğer tutuklu Demokrat Parti üyeleriyle Yassıada'da hapsedildi. Yassıada'daki yargılamalar, 14 Ekim 1960'ta başladı ve 15 Eylül 1961'de karara bağlandı. Yargılamalar sonucunda Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu idam edildi. TBMM tarafından 11 Nisan 1990'da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadaşlarının itibarları iade edildi. Aynı kanun uyarınca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu'nun naaşı, 17 Eylül 1990'da İmralı'dan alınarak devlet töreniyle İstanbul Vatan Caddesi'nde yaptırılan anıt mezara taşındı. Merhum Adnan Menderes, idam edilmeden önce cuntacılara hitaben yazdığı mektupta şu ifadelere yer vermişti: 'Kellemi onlara götürdüğünüzde deyiniz ki 'Adnan Menderes hürriyet uğruna koyduğu başını 17 sene evvel almadığınız için sizlere müteşekkirdir.' İdam edilmek için ortada hiçbir sebep yok. Ölüme kadar metanetle gittiğimi, silahların gölgesinde yaşayan kahraman efendilerinize acaba söyleyebilecek misiniz? Şunu da söyleyeyim ki milletçe kazanılacak hürriyet mücadelesinde sizi ve efendinizi yine de 1950'de olduğu gibi kurtarabilirdim. Dirimden korkmayacaktınız ama şimdi milletle el ele vererek Adnan Menderes'in ölüsü ebediyete kadar sizi takip edecek ve bir gün sizi silip süpürecektir. Buna rağmen duam sizlerle beraberdir.' Merhum Başbakan Adnan Menderes'in son fotoğraflarını İsmail Şenyüz çekmişti. İdama giderken hasta olmadığını ispatlamak için gardiyanlara 'Adnan Menderes'in kolundan çıkın. Sağlıklı olduğu belli olsun' talimatı verildiğini, idam gerçekleştikten ve ölüm raporu yazıldıktan sonra bile cesedinin ipten alınmadığını söylemişti. Basına verilecek fotoğrafları heyettekiler seçmiş, Menderes'in odasında bulunan pencerenin önündeki iki Kur'an-ı Kerim kaldırılmıştı.

Adnan Menderes'in idamından önce cuntacılara son sözleri

ADNAN MENDERES KİMDİR?