Ayasofya hattatı Kazasker Mustafa İzzet Efendi

💠 Sultan II. Mahmud, 1814 yılında Bahçekapı'da inşa ettirdiği Hidâyet Camii'ne cuma namazını kılmak için gelmişti. Padişahın musahiplerinden Mehmed Efendi de orada bulunuyordu. Bu büyük mûsikî üstadı, o gün padişah için bir sürpriz hazırlamıştı. 💠 Eskiden Cuma namazı önceleri okunması âdet olan na'tı şerifi yaşı küçük, lâkin istidadı büyük bir talebesine okuttu. 💠 Aynı zamanda iyi bir musikişinas olan Sultan II. Mahmud, güzel bir ses ve eda ile okunan bu na'tı büyük bir haz içinde dinledi. 💠 Henüz 13 yaşında olan bu çocuğun adı Mustafa idi ve 1801'de Tosya'da doğmuş; küçük yaşta babasını kaybetmişti. Annesi, eğitim için onu İstanbul'a yolladı. 💠 Fatih'teki Başkurşunlu Medresesi'ne giren bu yetenekli çocuk, sesi de güzel olduğu için, Kömürcüzâde'den dinî ve ladinî mûsikîyi öğreniyordu. 💠 Sultan II. Mahmud, namazdan sonra onu yanına çağırttı ve takdirlerini bildirdi, eğitimine özen gösterilmesini istedi. Ancak hem mevzuat, hem de yaşının ufak oluşu, doğrudan doğruya Enderun-ı Hümayuna kabulüne elvermiyordu. 💠 Bu sebeple, küçük Mustafa'nın Silâhtar Ahmed Paşa oğlu Ali Paşa'nın dairesinde yetiştirilmesine karar verildi. Mustafa, bu dairede gördüğü üç yıllık sıkı bir tahsil ve terbiyeden sonra, Galata Sarayı'na alındı. 💠 O devirde Galata Sarayı, Osmanlı devlet teşkilâtına ve Saray'a kültür sahibi kimseler yetiştiren eski bir irfan ocağı idi; dinî, idari, askerî ilimlerin yanı sıra hat ve mûsikî gibi sanatlar da öğretiliyordu. 💠 Buradaki üç yıl süren tahsili sırasında 'İzzetî' mahlâsını alan Mustafa Efendi mezuniyete hak kazandığı vakit, dinî ve idari sahalardaki iktidarının yanı sıra, davudi sesiyle usta bir icrâkâr, mükemmel bir neyzen ve hattat olarak yetişmişti. 💠 Sülüs-nesih yazılarını Çömez Mustafa Vâsıf Efendi'den, ta'lîk hattını ise Yesârîzâde Mustafa İzzet Efendi'den meşk etmişti. Ney hocası ise bilinmemektedir. 💠 Galata Sarayı'ndan sonra Enderun-ı Hümayuna alındığı zaman Mustafa İzzet Efendi 19 yaşlarında, sanat aşkıyla yanan bir gençti. Sarayda İsmail Dede Efendi'den Şâkir Ağa'ya kadar devrin en büyük müzisyenleriyle beraber bulundu. 💠 Ser-müezzinlik vazifesinin yanı sıra, sesi ve neyi ile huzur fasıllarına iştirak etti. Sultan II. Mahmud'dan takdir ve alâka görüyordu. Ne var ki, Saray teşrifatı onun kayıt altına girmekten hoşlanmayan sanatkâr ruhunu gitgide bunaltmaktaydı. 💠 Sufiyane bir hayat sürmeyi arzuladığından -asker zabitliği bahanesiyle- Saray'dan ayrılmak istedi. Ancak kendisine olan teveccühünü bildikleri için, hiç kimse bunu padişaha arz etmek cesaretini gösteremedi. 💠 Mustafa İzzet Efendi de Hacca gitmek üzere izin istedi. Sultan II. Mahmud'tan izin alabildi ve 1831 yılı Hac mevsiminde yola çıktı. Görevini eda ettikten sonra, dönüşte 7 ay kadar Mısır'da kaldı. İstanbul'a gelince, Mahmud Paşa Hamamı civarında bir ev satın alarak, Saray çevresinden uzakta, padişaha görünmeden özlediği hayatı yaşamaya başladı. 💠 1832 yılında bir gün ikindi vaktinden önce, Bayezid Camii'nin müezzin mahfilinde kendi hatmini sürdüren Mustafa İzzet Efendi'yi tanıyan birkaç kişi namazda kamet almasını rica ettiler. Dervişane bir kıyafet içinde olan Efendi: 'Padişahımız ekseriya bu camiye geliyor. Benim sesimi işitmesi iyi olmaz' dedi. 💠 Hünkârın o gün İstanbul tarafına gelmediğini söylediler. Bunun üzerine İzzet Efendi o unutulmayacak güzellikteki sadâ ve edasıyla kamet almaya başladı. Tam bu sırada Sultan II. Mahmud camiden içeri girdi. 💠 Namaz ve tesbih duası bittikten sonra, gönderdiği yaveri müezzin mahfilindekilere sordu: 'Şevketlû Efendimiz sual buyuruyorlar, kamet alan kimdir?' Müezzinbaşının gösterdiği Mustafa İzzet Efendi'yi, yaver, oruçlu hâliyle tanıyamadı ve padişaha kamet alanın bir Özbek dervişi olduğunu arz etti. 💠 Bir görüp işittiğini kolay kolay unutmayan Sultan II. Mahmud'un sesi perde perde yükseliyordu: 'Mustafa Efendi'nin sadâsını ben bilmez miyim? 'Özbektir' diye beni mi aldatıyorsunuz? Müezzin mahfilinde bulunanlar tiz aşağı insinler!'. İzzet Efendi görünmemek için inmedi, fakat bir adam gönderip onu da indirten Sultan: 'Mustafa Efendi'yi ben bilmez miyim?' sözünü tekrarladı. 💠 Onun, hizmetini terk edip de bu kıyafetle ortada dolaşmasına çok sinirlenmişti. Parmağıyla yok edilmesini işaret etti. Yanında duran Hüsrev Paşa 'Ferman Efendimizin!' dedi. 💠 O anda Padişah'ın musahibi Said Efendi 'Paşa, sen çocuk musun, ne yapıyorsun?' diye Hüsrev Paşa'nın eteğinden çekti. Kendisi de musikişinas ve devrinin en ince nüktedanlarından olan Said Efendi, zaman zaman asabileşen padişahı daima hayra sevk eder ve zekâsıyla onu frenlerdi. Said Efendi'nin bu fısıltı hâlindeki sözüne karşı Hüsrev Paşa da aynı fikirde olduğunu bakışlarıyla ima etti. 💠 Padişah hiddetinden camide duramadı, Beşiktaş Sarayı'na gitti. O gece teravih namazından sonra Sultan II. Mahmud, musahiplerinden Kömürcüzâde'ye 'Senin Hac refikine ne dersin? Özbek kıyafetiyle Bayezid Camii mahfiline çıkıp 'Ey cemaat-i Müslimin! İşte beni gördünüz mü? Zamanın padişahına uzun seneler hizmet eyledim. Emeğim şu kıyafette karar verdi' diyerek kendisini halka teşhir ediyor. Yok edilmesi için fermanım, Said Efendi'nin ısrarıyla, Hüsrev Paşa'nın af dileğine müsaademle sürgüne çevrildi' dedi. 💠 Ertesi gün Kömürcüzâde, Bayezid Camii Muvakkithanesi önünde Mustafa İzzet Efendi'ye rastladı ve kıyafetini değiştirmesini istedi. Ancak 'Ey gönül! Bir can için Sultan'a minnet eyleme!' fikrinde olan Mustafa İzzet Efendi, kıyafetini değiştirmek niyeti bulunmadığını söyledi. Buna karşılık Kömürcüzâde, ortada dolaşmasının kendisine zarar getireceğini anlatarak evinde oturmasını tavsiye etti. 💠 Padişah ertesi gece Tevarih'ten sonra yine Kömürcüzâde'yi çağırtarak: 'Gerçi sürgünden de affettim. Amma şu kıyafetle beni ilân edişine pek canım sıkıldı' dedi. İşte o zaman, eskilerin 'İş bitiren yalan, fesat çıkaran doğrudan yeğdir' kavlince, Kömürcüzâde idare-i kelâm etti ve: 'Bugün Beyazıt'ta kendisini görüp payladım! 'Bir bende, velinimetine hâlini arz eder mi, etmez mi?' dedi. 'Evet, eder' dedim. 'Bu yolu seçişim, Efendimize hâlimi arza vesile olur düşüncesine dayanıyordu. Hâlimi anlatamadığımı anladığımdan pek üzgünüm' dedi, ağlayarak evine gitti' demesiyle Padişah önüne baktı, ses çıkarmadan ayrıldı. 💠 Ertesi gece, Hünkâr tekrar 'Hafız Efendi, ne dediydi?' diye sorunca, iyi kalpli Kömürcüzâde, dün akşam söylediklerini tekrarladı. Pişmanlık duyan Padişah: 'Benim ona dargınlığım yoktur. Ancak hüner ve kıymetini kaybetme sevdalarında gördüğümden canım sıkılıyor' dedi. Huzurda bulunanlar da, bu yumuşama dolayısıyla padişaha şükranlarını arz ve Mustafa İzzet Efendi'yi meth eylediler. 💠 Ramazan Bayramı'ndan sonra Mustafa İzzet Efendi, saraya davet edildi ve Sultan II. Mahmud'un huzurunda ney üfleyerek ihsana nail oldu. Artık buzlar erimişti. İzzet Efendi, Saray'a bağlanmadan, Sultan II. Mahmud'un vefatına kadar 7 yıl saz toplantılarına katıldı, hat sanatında da pek çok eser verdi. 💠 Şehzâde Abdülmecid, babasının ölümüyle 1839'da padişah olunca Mustafa İzzet Efendi Eyüp Camii hatipliğini aldı ve maişetini temin için Lâleli Camii Vakfı'nın idaresi de kendisine verildi. Hat sanatkârları, yazı ile her gün meşgul olmazlarsa kemâl derecelerini muhafaza edemezler. 💠 Mustafa İzzet Efendi, hayatının bu devresinde Cuma günlerini hutbe hazırlığına ayırıp o güne hürmeten yazı yazmazmış ve 'Cumartesi günü yazdığım yazıları, aradan kırk yıl geçse, ensesinden tanırım!' derdi. 💠 1845 yılında, bir Cuma günü Eyüp Sultan Camii'ne giderek İzzet Efendi'nin hutbesini dinleyen Sultan Abdülmecid, onu kendisine ikinci imam yaptı. Bu arada Kazaskerlik pâyesi alan Mustafa İzzet Efendi şehzâdelerin yazı muallimliği ve veliaht Abdülaziz Efendi'nin müzakereciliği vazifelerini de yürütüyordu. 💠 1852'de padişahın imamlığından ayrıldı. Rivayete göre Sultan II. Mahmud'tan sonra en iyi hattat padişah olan Sultan Abdülmecid'in yazılarını kendi emriyle tashih eden Mustafa İzzet Efendi, Sultan'ın sinirli bir anında bu yüzden azarlanmış, uzun müddet eline kalem almaktan çekinmiştir. 💠 Nihâyet talebesinden Muhsinzâde Abdullah Bey'in, bir harfin tarif edilmesi arzusunu kıramayarak yeniden yazıya başlamıştır. Bu hâdisenin tarihi bilinmemekle beraber, imametten ayrılmasıyla bir bağlantı kurulabilir. Bundan sonra, Adliye Meclisi Azalığı, fiilen Rumeli Kazaskerliği vazifelerinde bulundu. 💠 Klasik tarzda büyük bir bestekâr olan Kazasker Efendi, bu sahada nedense velûd değildir. 75 yıllık ömrüne göre, bestelediği eser sayısı çok azdır: 4 durak, 2 ilahi, kendi buluşu olan tarz-ı cedîd makamında bir peşrev, muhtelif makamlarda 20 şarkı... 💠 Dönemin bestekâr ve hocaları yeni bestelerini önce Mustafa İzzet Efendi'ye okuyup onun onayını alır, başka birinin bir nağmenin değiştirilmesi teklifine 'Yok, ben bu besteyi Efendi'ye okudum, beğendi. Artık o değiştirilemez!' cevabı verilirmiş. Mustafa İzzet Efendi'nin müzik konusundaki mahareti buradan anlaşılmaktadır. 💠 Mustafa İzzet Efendi, hat sanatında en çok nesih-sülüs, celî sülüs ve celî ta'lîk türlerinde eser vermiştir. Hele 1862'den sonra yazdığı nesih yazılar, Necmeddin Okyay'ın tabiriyle 'Bir kelebek uçuyormuşçasına hafif ve ruh okşayıcıdır'. 💠 Mustafa İzzet Efendi, 11 veya 15 Kur'an-ı Kerim mushafı, bir o kadar Delâil, 30'dan fazla En'âm, 200'ün üstünde Hilye-i Saadet, sayısız kıt'a ve murakkaa yazmıştır. 💠 Kazasker Efendi'nin celî yazıları da çoktur. Ayasofya Camii'nde 7,5 metre çapındaki daire levhalar, hala 'dünyanın en büyük yazıları' olmak vasfını korur. Ayrıca Hırka-i Şerif, Kasımpaşa Büyük ve Bursa Ulu camilerinde de onun pek çok celî yazısı mevcuttur. 💠 Taşa hâkkolunmuş yazılarına örnek olarak, İstanbul Üniversitesi girişindeki abide kapının iç tarafında, Selimiye Kışlası yan kapısında, Dolmabahçe Sarayı ve Ortaköy yolundaki Küçük Mecidiye Camii kapılarında bulunan celî ta'lîk kitâbeler gösterilebilir. Kahire'de Mehmed Ali Paşa Türbesi'nde ve Washington Zafer Abidesi'nde taşa oyulmuş kitâbeleri vardır. 💠 Yetiştirdikleri arasında bu kadar tanınmış hattata hocalık edebilmek 19'uncu asırda başka kimseye nasip olmamıştır. Ayrıca birçok icazetnamede, hoca veya hocayı tasdik makamında, Mustafa İzzet ismine rastlanılmaktadır. 💠 Mustafa İzzet Efendi 15 Kasım 1876'da vefat etmiş ve Tophane'deki Kadirihane'nin hazîresine defnolmuştur. Bu sırada kabri başında konuşan bir zât: 'Efendiler, buraya gömdüğümüz bir maarif sandığıdır' sözleriyle onun mertebesini çok veciz bir şekilde belirtmiştir.

Ayasofya hattatı Kazasker Mustafa İzzet Efendi

SULTAN II. MAHMUD’UN HUZURUNDA BİR ÇOCUK