Çağları aşan deha: Katip Çelebi'nin ilmi başarıları

Kâtip Çelebi, 48 yıllık ömrüne coğrafya, tarih, din gibi birçok ilmi alanda başarıyı sığdıran ve yazdığı eserler ile günümüzü aydınlatan bilim insanıydı. 📌 Gerçek adı Mustafa olan Katip Çelebi, 1609'da İstanbul'da doğdu. Enderun'da yetişmiş bilgili bir asker olan babası Abdullah Efendi, Çelebi'nin iyi bir eğitim alması için küçük yaşlardan itibaren özel hocalar tuttu. İlk dini eğitimini 5 yaşında iken almaya başlayarak kısmen Kur'an-ı Kerim'i ezberledi. 📌Orduda muhasebeci olarak görev yapmasından dolayı halk arasında Katip Çelebi olarak anılsa da Divan-ı Hümayun mensupları arasında ise Hacı Halife ismiyle bilinirdi. (x) İslam medeniyetinin büyük siması 📌 Katip Çelebi 14 yaşına geldiğinde, babası kendisine maaşından 14 dirhem harçlık bağlayarak, yanına aldı. Böylece Divan-ı Hümayun kalemlerinden Anadolu Muhasebeciliği Kalemi'ne girerek, burada hesap kaidelerini, erkam ve siyakat yazısını öğrendi. 📌 Çelebi, IV. Murad zamanındaki seferlere iştirak etti. Abaza Paşa isyanını bastırmak için Erzurum ve 1626'da ise Bağdat seferlerine katıldı. Her iki seferde de savaşın bütün safhalarına ve sıkıntılarına şahit olan Katip Çelebi, aynı yıl babasını ve amcasını kaybetti. 📌 İstanbul'a dönünce kendinin ilme veren Kâtip Çelebi, devrin önemli din adamlarından Kadızade Mehmed Efendi'nin derslerine devam etti. 📌 1630'da Hüsrev Paşa'nın maiyetinde Hemedan ve Bağdat seferlerine katıldı. Bu savaşlar sırasında zapt ettikleri Gülanber Kalesi, Hasanabad, Hemedan, Bisütun gibi şehir ve menziller hakkındaki gözlemlerini Cihannüma ve Fezleke adlı eserlerinde anlattı. 📌 Bizzat bulunduğu Bağdat'ın kuşatılması ve savaşın safhalarını oldukça canlı bir şekilde tasvir eden Kâtip Çelebi, daha sonra İstanbul'a dönerek yine Kadızade'nin derslerine devam etti. (x)Osmanlı'nın ilk oksidentalisti 📌Tabanıyassı Mehmed Paşa'nın kumandasındaki ordu ile 1633-34'te tekrar Şark seferine giden Katip Çelebi, ordunun Halep'e çekilmesinden istifade ederek, hacca gitti. 📌 Katip Çelebi, 1635'te Sultan IV. Murad'ın Revan seferine katıldı. Bu sefere ait gözlemlerini oldukça geniş biçimde anlatan Katip Çelebi, daha sonraki hayatını tamamen ilmi çalışmalara adadı. Kendi ifadesiyle küçük cihattan büyük cihada döndü. 📌 Kendisine kalan küçük bir mirası kitaplara yatıran Katip Çelebi, ertesi yıl zengin bir akrabasının ölümü üzerine kendisine düşen oldukça büyük bir mirasın önemli bir bölümünü yine kitaplara verdi. Geri kalanla da Fatih'te bulunan evini tamir ettirdi ve aynı tarihte evlendi. 📌 İlme önem veren Katip Çelebi'nin kütüphanesinde bulunan kitaplar o kadar fazlaydı ki görenler hayret ediyordu. Bir sohbet esnasında Şeyhülislam Yahya Efendi'yi ikna etmek için sadece tarih kitaplarını katırlara yükledi ve konağına getirdi. Getirdikleri ciltlerin sayısı 1300 buluyordu. 📌 Katip Çelebi, Bağdat Seferi'nin olduğu yıllarda on yıl geceli gündüzlü ilimle uğraştı. Bazen kendini tamamen bir kitaba verip, her şeyi unutan Katip Çelebi, 1645 Girit Seferi münasebetiyle harita yapımıyla da ilgilendi. 📌 Bu sıralarda Mukabele Başhalifesi'yle kadro meselesi yüzünden tartışınca memuriyetten ayrılan Katip Çelebi, Müslüman olan Fransız asıllı Mehmed İhlasi'nin yardımıyla bazı Latince eserleri de Türkçeye çevirdi. (x)Realist Osmanlı aydını 📌Sağlık durumu kötüleşen Katip Çelebi, hastalığı sırasında tedavi yollarını öğrenmek amacıyla bir yandan tıp kitaplarını okurken bir yandan da manevi çareler aramak için havas kitaplarını inceledi. 📌 Katip Çelebi, 6 Ekim 1657 sabahı henüz 48 yaşındayken vefat etti. Zeyrek Camisi civarındaki kabristanda toprağa defnedildi. 📌 Ölümünden iki yıl sonra müsveddelerinin ve teliflerinin çoğunu satın alan İzzeti Mehmed Efendi'nin belirttiğine göre Katip Çelebi, himmet sahibi, iyi huylu, az konuşan, hâkim meşrepli bir insandı. Çiçek yetiştirmek gibi ince bir zevk ve meraka sahip Çelebi, katmer, salkımlı mavi sümbül başta olmak üzere çok çeşitli çiçekler yetiştirdi. 📌 Gerek hayat hikayesinden gerekse devrinin kaynaklarından aşırı derecede kitaba düşkün olduğu anlaşılan Katip Çelebi, en çok tarihi ve biyografik eserlerle meşgul olup, tarihi bir olayı aydınlatmak için birçok kitabı inceledi. Arapça Fezleke'sini yazarken elinden bin 300 eser geçti. 📌 Kâtip Çelebi, savaşlarda komutanların yaptıkları yanlışları onların tarih bilmemesine bağlayıp, devlet adamlarının ve iktidarda bulunanların bu alanda okuma yapmalarının çok önemli olduğunu vurgular. Ayrıca tarih yazarken duyguları bir yana bırakıp, tarafsızlığa bağlı kalmayı da savunur. 📌 'İnsan küçük bir evrene benzediği gibi, insanların bir araya gelmesiyle oluşan toplum da küçük bir insana benzer.' diyen Kâtip Çelebi'ye göre toplum hayatı küçük bir kainat gibidir: 'Toplumu meydana getiren varlık olarak her bir insan küçük bir evren gibidir. Yani kâinatta her ne varsa insanda da ondan bir numune bulunur: güneşin ziyası, ayın nuru, gecenin zulmeti, havanın yumuşaklığı, suyun berraklığı, dağların yoğunluğu, aslanın yiğitliği, merkebin sabrı, domuzun hırsı, karganın tedbiri, tilkinin kurnazlığı gibi. İnsan ruh ve bedenden oluşan, kendisine akıl ve dil verilen, dışı beş duyu, içi ise Allah korkusu ile süslü olan bir bütündür. Kendisi hem bitkiye, hem hayvana, hem de meleğe benzer. Gıdalanıp büyümesi yönüyle bitkidir. İşitip hareket etmesi yönüyle hayvandır. Olayların hikmetini ve iç yüzünü bilmesi yönünden de melektir. Hangi yöne ağırlık verirse bunlardan biri olur. İnsanın ruhu beden ülkesini yöneten vali gibidir. Organları bu ülkenin tebaası gibidir. Beden ülkesinin merkezi kalptir. Akıl şefkatli ve iyi nasihat veren vezirdir. Öfke ise görünüşte öğüt veren ama gerçekte aklın galip gelmesini istemeyen münafık bir vezirdir. Hayal etme yeri insan ülkesinin hazinedarıdır ki, beynin ön kısmıdır. Beş duyu habercilerdir. Dil de tercümandır. İyi vezir olan akıl, haberleri doğru bir şekilde hazinedar olan beyne iletir, beyin de ruh valisinin ihtiyacı olduğunda kullanması için bunları saklar.' (x)Osmanlı toplumunda en çok okunan 10 kitap 📌 Katip Çelebi tarih dışında coğrafya ile de ilgilendi. Batılıların ve Yunanların bu alanda İslam coğrafyacılarından ileride olduğunu belirterek bu eksikliği gidermek için Cihannüma'yı yazdı. Bu eser ilim çevrelerinin ufkunu açtı ve kendisinden sonra yazılacak eserlere zemin hazırladı. 📌 Katip Çelebi, coğrafyayı farklı bilimler ile birleştiren ilk isimdir. Örneğin şehirlerin oluşumlarını tarih, matematik, astronomiyle beraber açıklar. 📌 Kâtip Çelebi'ye göre âlimler saygın bir sınıfı oluşturur ve adeta vücuttaki kana benzer. 📌 Kendi kültür ve ilim dünyası ile sınırlı kalmayıp Osmanlı Devleti'nde Batı kaynaklara başvuranların öncüsü olan Katip Çelebi, Aristo'nun felsefe şerhi, Meteora kitabının bazı bölümlerini, Jovans'ın Theatrum Orbim Terrarum eserini, Philippus Cluverius'un eski ve yeni coğrafya kitaplarına giriş eserini de Türkçeye kazandırdı. (x)Osmanlı döneminden eski İstanbul fotoğrafları 📌 17. yüzyıl Osmanlı ilim ve kültür hayatına adeta damgasını vuran Katip Çelebi, Türkiye'de olduğu kadar Batı dünyasında da büyük bir takdir ve şöhret kazandı. Franz Babinger onu Osmanlıların Süyuti'si olarak niteledi. Hilmi Ziya Ülken ise Katip Çelebi için '17'inci asır fikir tarihimizde Garba çevrilmiş düşünceyi hazırlayan sağlam realist görüşe sahip bir fikir adamımızdır' der. 📌 Kâtip Çelebi toplumu bir insan vücuduna benzetir: 'Eski tıp nazariyesine göre; kâinatta dört temel unsur olan anâsır-ı erbaa (hava, su, toprak, ateş) tarzında yaratılan insan vücudu da ahlât-ı erbaa denilen dört karışımdan oluşmaktadır: kan, sevda, balgam, safra. Bedenin sağlığını koruyabilmesi için bu dört unsurun belirli bir denge içinde bulunması gerekir. Birinin çoğalıp diğerlerinin azalması hastalığa yol açar. Toplum da büyük bir insan olduğuna göre o da dört unsurdan oluşmaktadır: Asker, Ulema, Tüccar ve Reaya sınıfı. Toplumun düzeni bu sınıfların dengede olmasına bağlıdır. Her ne kadar bu sınıfların kendi içindeki dengesinde hakiki bir ortalama tasavvur edilemezse de, düzenin bozulmaması için ölçünün belirli bir aralıkta olması gerekir.' (x) son - gerisi okunmayacak(x) (x)📍 Katip Çelebi'nin çeşitli eserleri ile özellikle yaklaşık 15 bin kitap ve risalenin adı ve yazarının alfabetik olarak yer aldığı Keşfü'z-Zunun, Batı'da İslam araştırmaları yapan hemen herkesin müracaat ettiği temel başvuru eseri oldu. (x)Tarih Alanında Eserleri (x)📌Arapça Fezleke (Fezleket akvâl'l-ahyâr fi ilmi't-târîh ve'l-ahbâr): Katip Çelebi'nin tarih alanında en önemli eseri Arapça Fezleke'dir. 1642 yılında kaleme alınan eser dört bölümden oluşur. (x)Eserde tarihin anlamı, konusu ve yararı anlatıldıktan sonra bu alandaki temel yapıtların bir bibliyografyası verilmiş, ardından da klasik İslam tarihçiliğine uygun olarak dünyanın yaratılışından 1639'a dek kurulan devletler ve meydana gelen önemli olaylar kısaca sıralanmıştır. (x)📌Türkçe Fezleke: Arapça Fezleke eserinin devamı niteliğindedir. Osmanlı tarihini konu alan eser, 1592 yılından itibaren klasik İslâm tarih yazıcılığı geleneğine uyularak hadiseler sene tertibine göre anlatılmış ve her yılın sonunda o sene içinde ölen vezir, âlim, şeyh, şair ve ünlü kişilerin kısa biyografileri verilmiştir. Eser 1654 yılı başlarında sona ermektedir. (x)📌 Tuhfet'ül-kibâr fi esfâri'l-bihâr: Kâtip Çelebi'nin en tanınmış yapıtlarından biri. Osmanlı denizcilik tarihi bakımından önemli bir eser. Osmanlı Devleti zamanındaki deniz savaşlarını ele alır. 1645'te başlayan ve yıllarca süren Girit Seferi münasebetiyle kaleme alınmıştır. (x)📌 Takvîmü't-tevârih: Hz. Âdem'den 1648 yılına kadar olan tüm tarihsel olayları anlatır. Esere, Mehmet Şeyhî, İbrahim Müteferrika, Şemadanî-zade, Ali tarafından zeyiller yazılmış ve eser İbrahim Müteferrika tarafından ilk iki zeyli ile birlikte basılmış, Farsça, Arapça ve batı dillerine çevrilmiştir. (x)📌 Tarîh-i Frengi tercümesi: Paris'te yayınlanan Chronique de Jean Carrion adlı eserinin tercümesidir. Katip Çelebi bu tercümeyi Fransız mühtedisi Mehmed İhlâsî ile birlikte çevirmiştir. Mütercimler bazı ilâveler ve zeyiller de yapmışlardır. Şinâsi tarafından Tasvîr-i Efkâr'ın bazı sayılarında kısmen yayımlanmıştır. Kâtip Çelebi bu çeviriye yaptığı eklerde Kânunî Sultan Süleyman'dan ve Müslümanların İspanya'dan çıkarılışından da bahsetmiştir. Bu eserin nüshası Konya'da İzzet Koyunoğlu Kütüphanesi'ndedir. (x)📌 Tarîh-i Kostantaniyye ve Keyasire (Revnaku's-saltana): İslam'ın yayılmasından, Bulgar Devleti'nin çöküşünden, Bizanslılardan, Selçuklulardan, Haçlı Seferleri'nden, İstanbul'un su yollarından, yangınlarından, zelzelelerinden bahsedilir. (x)📌Düstûrü'l-amel fi ıslâhı'l-halel: Kâtip Çelebi'nin tarih felsefesini ve toplum görünüşünü açıklaması bakımından önemli olan bir eserdir. Kısa kısa dört bölümden oluşan bu küçük risalede İbn Haldun'un etkisi açıkça görülür. (x)📌İrşadü'l-Hıyâfâ ila Tarihi'l-yunun ve'r-Rûm ve'n-Nasârâ (Yunan ve Hıristiyan Târihi Hakkında Doğrulukları Gösterme): İslâm tarihlerinde Avrupa ülkeleri hakkındaki eksiklik ve yanlışlıkları telâfi için yazılmış küçük bir kitaptır. (x)📌 İrşadü'l-Hıyâfâ ila Tarihi'l-yunun ve'r-Rûm ve'n-Nasârâ (Yunan ve Hıristiyan Târihi Hakkında Doğrulukları Gösterme) İslâm tarihlerinde Avrupa ülkeleri hakkındaki eksiklik ve yanlışlıkları telâfi için yazılmış küçük bir kitaptır. (x)Coğrafya Alanında Eserleri (x)📌Cihannüma: Katip Çelebi'nin en kıymetli eseri Cihannüma'dır. Çelebi, bu eserle daha büyük üne kavuştu. Coğrafi eserler arasında en önemlisi olan bu nadide eseri iki kez kaleme aldı. (x)Birçok batı coğrafya kitabından yararlanarak hazırladığı Cihannüma, Osmanlıların dünyaya bakışlarını değiştirdi. (x)📌 Levâmiu'n-nur fi zulmeti Atlas Minur: Levâmiu'n-nur fi zulmeti Atlas Minur, coğrafya bilimiyle Atlas kelimesini bütünleştiren ve coğrafya sahasında geliştirmiş olduğu projeksiyonu bugün bile kullanılan ünlü coğrafyacı Gerardus Mercator'un kısa adıyla Atlas Minor olarak bilinen meşhur Latince eserinin şerh-tercümesidir. (x)Bibliyografik Çalışmaları (x)📌 Keşfü'z-zunûn anil-esâmi ve'l-fünun: Katip Çelebi, Keşfü'z-zunûn'da, Cihânnümâ'nın iki bölümü bulunduğunu, birincisinin yalnız denizlerden, nehirlerden, adalardan ve ikinci bölümünde karalardan, alfabe sırasıyla, şehirlerden ve Hicret'in VII. (Miladî 15.) yüzyılından sonra keşfolunan ülkelerden bahsettiğini yazar. (x)📌 Diğer eserleri ise şunlardır: Süllemü'l-vusûl ilâ tabakati'l-fûhûl, Câmi-ul-Mütûn min Cüll-il-Fünûn, Mîzânü'l-Hakk fi ihtiyâri'l-ahakk, İlhâmü'l-mukaddes min feyzi'l-akdes, Tuhfetü'l-ahyâr fi'l-hıkem ve'l-eş'âr, Dürer-i münteşire ve gurer-i münteşire (Dağılmış İnciler ve Saçılmış Yıldızlar), Recmü'r-râcim bi's-sîn ve'l-Cim ( Sual ve cevap yoluyla şeytanı taşlama), Beyzâvi Tefsirinin şerhi, Muhammediyye şerh, Kanunnâme (1654-1655 yıllarında toplanmış bir kanun dergisi), Tütün Risalesi (x)Müslümanların bilim dünyasını etkileyen coğrafi keşifleri

Çağları aşan deha: Katip Çelebi'nin ilmi başarıları

KATİP ÇELEBİ KİMDİR?