İslam’ı bir dünya medeniyeti olarak ele alan Marshall Hodgson

Hodgson, 1922'de Amerika Birleşik Devletleri'nin Indiana eyaletine bağlı Richmond kasabasında, Richmond'da Quaker mezhebine bağlı bir ailede doğdu. Pennsylvania'da bir yatılı okulda okuyan Hodgson, Earlham Koleji'nden mezun oldu. Henüz 19 yaşındayken dünya tarihi hakkında ilginç yazılar yazmaya başlayan tarihçi, II. Dünya Savaşı sırasında orduya katılmadığı için kamu hizmetinde çalıştırıldı. Lisans öğrenimi ile doktorasını Chicago Üniversitesi'nde tamamladıktan sonra aynı üniversitede öğretim görevlisi oldu ve ölümüne kadar bu görevde kaldı. Marshall G. S. Hodgson'dan 25 alıntı ile Dünya Tarihini Yeniden Düşünmek Hodgson, İslami alanda önemli çalışmalar yapmış bir araştırmacıydı. Ülkemizde bilhassa 'İslam'ın Serüveni' ve 'Dünya Tarihini Yeniden Düşünmek' kitaplarıyla tanındı. Hodgson'u diğer şarkiyatçılardan ayıran özelliği ise Avrupa merkezci tarih anlayışına ciddi bir darbe indirmiş olmasıydı. Asıl alanı Orta Çağ İslam Tarihi olan Hodgson'un ilk akademik yayını, doktora tezinden kitap haline getirdiği The Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizari Isma'ilis Against the Islamic World'dü. Hodgson'ın sağlığında yayınladığı ilk ve tek eseriydi. Nizârî-İsmâilî Şiîleri'nin fikirleri üzerine yapılmış ilk inceleme olma özelliğini taşıyan kitap, 11. ve 12. yüzyılların kültür ortamı bağlamında Nizârî doktrininin dini ve siyasi önemini belirlemeye çalışmaktaydı. İslam'ın Serüveni kitabını incelemek ve satın almak için tıklayınız Doktora sonrası bursuyla Hindistan'da araştırma yaptıktan sonra dönüşte Chicago Üniversitesi'ne daimi olarak çalışmaya başlayan Hodgson, Üniversitede 'İslam Uygarlığı' dersi verirken kapsamlı bir ders kitabı hazırlamakla meşgul oldu. Bu kitap daha sonra 'Venture of Islam' adıyla yayınlanacak olan İslam'ın Serüveni isimli eseriydi... İlk çalışmasından ziyade Hodgson'ın bir şarkiyatçı hüviyetiyle tanınmasını sağlayan, İslam medeniyeti tarihi hakkındaki üç ciltlik ünlü eseri İslam'ın Serüveni - Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih'di. Hudgson, eserini tamamlayamadan vefat etti. Öğrencilerinden Reuben W. Smith dört yıl uğraşı sonunda eseri basılabilir hale getirdi. İslam'ın Serüveni isimli eserde Hodgson'ın önemi, İslami çalışmalara yaptığı kavramsal ve metodolojik katkılarından gelmekteydi. İslam üzerine çalışan Batılı çağdaşları arasında Hodgson, İslam tarihini başlangıçtan günümüze kadar peş peşe gelen Müslüman nesillerin ahlaki ve dini diyalogu şeklinde ve dünya tarihinin bir parçası olarak değerlendiriyordu. Hodgson, dünya tarihçileri içinde İslam uygarlığına modern tarih bağlamında önemli bir konum veren tek tarihçiydi. Ona göre İslam dünyasındaki gelişmeler olmaksızın Batı'nın yükselişi denilen hadise gerçekleşemeyecekti. Kardeşliği esas alan ve değişik dini inançlara hoşgörüyle bakmayı emreden Quakerism'e mensup olması, Hodgson'un İslam tarihine tarafsız bir tutumla yaklaşmasına ve eserinde Avrupa merkezli, şarkiyatçı geleneği ahlaki bir hassasiyetle tenkit etmesine yol açmıştı. Quakerism: Mevcut Hristiyan mezheplerinden ve tarikatlarından memnun olmayanlar tarafından 17. yüzyıl ortalarında İngiltere'nin kuzeybatısında ortaya çıkmış bir mezheptir. Hudgson, modernliği Batı'nın yükselişinin ve Avrupa emperyalizminin bir tezahürü olarak görmeyip dünyadaki gelişmeler çerçevesinde meydana gelen bir olgu niteliğiyle değerlendirdi. Bu konudaki teorisinde Batılı-Batılı olmayan sınıflandırmasını reddetmekte ve modernliğe giden birçok yolun bulunduğunu söyleyerek günümüze intikal eden ahlâk mirasının devam etmesinde İslam medeniyetinin de çok önemli bir rol oynadığını savunmaktaydı. Klasik şarkiyatçı yaklaşımın aksine İslam medeniyetini sadece Ortadoğu havzasıyla sınırlandırmayıp dünya tarihi bağlamında ele alması ve İslam'ın doğuşunu Arabistan şartlarında değil Batı Asya genelinde değerlendirmesi Hodgson'ın en dikkat çeken nitelikleri arasındaydı. Kendisinin tarih disiplinine yaptığı önemli katkılardan biri, 'modern' olarak adlandırdığı 1500'den sonraki tarihi tekrar değerlendirmesi ve Avrupa'yı bu şemada yeniden ele almasıydı. Hodgson, bir İslam tarihçisi olarak yaşadığı dönemde geçerli modernizasyon teorisinin temel özelliklerinden biri olan istisnacılığı bir yana bırakarak moderniteye değişik bir yorum getirmişti. Dünya Tarihini Yeniden Düşünmek kitabını incelemek ve satın almak için tıklayınız Bazı tarihçilerce Batılılaşma ile karıştırılan moderniteye Hodgson, global bir süreç olarak bakar. Ona göre Avrupa, Asya ve Afrika'nın şehirleşmiş toplumlarının şartlarında elbet bir gün radikal bir kırılma olabileceği ve bunun da herhangi bir coğrafyada vuku bulabileceği göz önüne alınmalıydı. Nitekim, şartlar moderniteyi oluşturuyordu. Bu hadise Batı'da olmasaydı Çin'de veya İslam dünyasında da cereyan edebilirdi. Eğer Çin göçebelerce istilâ edilmeseydi daha önceden başlatmış olduğu endüstriyel devrimi gerçekleştirebilirdi. Aynı şekilde modernite ilk önce İslam ülkelerinde gerçekleşseydi modern toplumun eşitlikçi ve çoğulcu eğilimleri daha güçlü olurdu. Eski Yunan'dan itibaren Rönesans'a ve modern zamanlara kadar gelen Batı yükseliş eğiliminin aslında bir yanılgı olduğunu öne süren Hodgson'a göre Batı Avrupa tarihi dünya tarihi içerisinde Asya tarihinden çok daha önemli bir yere sahip değildi. Ayrıca Rönesans'ı modernitenin bir başlangıcı saymak da yanlıştı. Hudgson, bu gelişmenin Avrupa'yı diğer medeniyetlerin kültürel seviyesine ancak getirebildiğini öne sürdü. Barutlu silahlar, pusula, onluk rakam sistemi ve üniversite Batı'nın dışarıdan alıp geliştirdiği yeniliklere örnek teşkil etmektedir. Nasıl Avrupa tarihi, sanayi devrimi ilk önce İngiltere'de meydana geldiği için sadece İngiltere tarihine indirgenemezse aynı şekilde sanayileşme Avrupa'dan yayıldığı için dünya tarihi de Batı tarihine indirgenemez. Hodgson'a göre modernite, barutlu silahların icadıyla birlikte 16. yüzyıldan itibaren teknik ihtisaslaşmanın toplumlar arasında yayılması ile yakından ilgiliydi. Hodgson'ın dünya tarihi anlayışı değişik kültürlerin kesişim noktası olan Orta Doğu'yu çalışırken şekillendi. Dünya tarihi yazmaktaki amacı, klasik şarkiyatçı ve Avrupa merkezci anlayışları kırmak ve İslam tarihini daha geniş bir bağlam içine yerleştirmekti. Bu sebeple, İslam tarihini modern öncesi ve modern çağlar halinde sınıflandıran standart kronoloji yerine Nil ile Amuderya arasındaki bölgede cereyan eden önemli ilmi, siyasi, toplumsal ve kültürel gelişmelere dayandırarak şu dönemlere ayırdı: 1.Son Sâsânîler ve ilk halifelik dönemleri (Yeni bir sosyal düzen olarak İslam'ın doğuşu ve yayılışı [485-692]) Hudgson İslam medeniyetini açıklarken orta dönemlere büyük önem atfetti. Ona göre erken orta İslami dönem, kozmopolit bir toplumun oluştuğu ve birçok tarihçinin düşündüğünün aksine çöküşü simgelemeyen, kültürel gelişmenin yoğun biçimde yaşandığı bir dönemdi. Ona göre Bu devirde Arapçanın yanı sıra Farsça ve Türkçe İslam kültürünün önemli dilleri olarak kendilerini kabul ettirmişler, öte yandan tasavvuf da zengin ve yeni bir dini-içtimai görüşün ortaya çıkmasına yol açmıştı. Moğol istilasından 1500'e kadar olan geç orta İslami dönem ise kültür bakımından yeniden doğuş ve yayılma dönemiydi. Bu dönemin sonunda ortaya İslam medeniyetine yeni bir şekil veren Osmanlı, Safevî ve Bâbür İmparatorluklarınca temsil edilen güçlü kültürel-siyasi sentezler çıkmıştı. Hodgson, bu üç imparatorluk arasındaki benzerliklere dikkat çeken ve onları temel özellikleri açısından modern olarak değerlendiren ilk tarihçilerdendi. İslam'ı hem bir din hem de bir dünya medeniyeti olarak ele alan Hodgson, doğrudan doğruya İslam'dan bahsettiği konularda 'İslam' ve 'İslami' kavramlarını kullandı. Kendi metodolojisine ve anlayışına sadık kalabilmek için bazen kelime uydurma yoluna gitmekteydi. Bunlar içinde en önemlisi 'İslami' (Islamic) olanla 'İslamileşmiş' (Islamicate) olan arasında yaptığı ayırımdı. Bir dünya medeniyeti olarak İslam'dan söz ederken de 'İslamileşmiş' kavramını kullandı. Ona göre İslam medeniyeti, başka medeniyetlerin birikimlerini değerlendirip özümlediği için İslamileşmiş bir medeniyetti. 'İslam alemi' kavramı da tarihi olarak farklı kültürel gelenekleri paylaşmış toplumların sosyal bütünlüğünü ifade etmekteydi. Hodgson'ın özellikle The Venture of Islam adlı eserinde başvurduğu İslami/İslamileşmiş ayırımı, bir din ve medeniyet olarak İslam'a nasıl baktığıyla ilgili belirleyici fikirlerden birini teşkil ediyordu. Hodgson, 'İslamileşmiş uygarlık' dediği zaman Müslümanların hâkim olduğu bölgelerde başka kültürlerin de payının olduğu bir uygarlığı kastetmekte, Müslüman yönetimi altında yeşeren, ama aynı zamanda gayrimüslimlerin de içinde bulunduğu sosyal ve kültürel çeşitliliği ifade etmekteydi. Tedavisi mümkün olmayan kas hastalığıyla doğan ikiz kızlarından birini 1967'de kaybetmesi, hayatını ilme adayan Hodgson'u derinden etkiledi. Kendisi de 1968'de tam da verimli çağında iken kalp krizi sonucu vefat etti. Hodgson öldüğünde eserlerinin önemli bir kısmı basılmamış vaziyetteydi. Özellikle Reuben W. Smith ve diğer öğrencilerinin İslam'ın Serüveni'nin müsveddeleri üzerinde yıllar süren düzenleme çabaları sonunda bu eser gün ışığına çıkarıldı. Edmund Burke, Hodgson'ın dünya tarihi hakkında yazdıklarının en iyilerini toplayıp Dünya Tarihini Yeniden Düşünmek ismiyle kitap halinde yayımladı. Kaynak: İslam Ansiklopedisi, 'HODGSON, Marshall G. S.' maddesi.

İslam’ı bir dünya medeniyeti olarak ele alan Marshall Hodgson

Marshall Hodgson kimdir?