Matematiğin temelini atan Müslüman alim; Battani

İslam astronomlarının en büyüklerinden Battani'nin ismi Batı kaynaklarında lbetanius, Albategnus veya Albategni şeklinde anılır. 9. yüzyılın ilk yarısında Harran civarındaki Battan'da doğan âlimin doğum tarihi ve çocukluğu hakkında bilgi bulunmaz. Künyesinin yanında Battani'nin astronomi aletleri icat ve imal etmedeki maharetinden dolayı babasının, astronomi aletleri ustası Câbir b. Sinân el-Harrânî olduğu düşünülür. Geometri, teorik ve pratik astronomi ile astrolojide önde gelen bilginlerden ve meşhur gözlemcilerden biri olan Battani, güneş ve ay gözlemlerine ait tablolar verip yeni buluşlarını açıkladığı yıldızların yerlerini ve hareketini gösteren çok önemli bir zîc yazdı. Bu eserde beş gezegenin hareketlerini ve bunlarla ilgili astronomik hesapları verdi. Bağdat'a gidip bilimsel çalışmalarını burada sürdüren Battani, Bağdat bilim çevresinde tanınmış hatta Biruni'nin eserlerinde kendisinden hayranlıkla bahsetmiştir. Battani, 71 yaşındayken Bağdat dönüşü Dicle Nehri kenarındaki Samarra şehri civarında yer alan 'Kasr-ı Cis'de vefat etti. Antakya'da 23 Ocak ve 2 Ağustos 901 tarihlerinde bir güneş ve bir ay tutulmasını gözleyen Bettani, bu gözlemlerden kendisi zîcinde bizzat bahsetti. Rakka'da yaptırdığı rasathanede kırk yıl çalışan Bettânî, Zîc-i Sâbî adlı eserinde güneşin çeşitli hareketleri, mevsimlerin süresi, ay ve diğer gezegenlerin hareketleri, ayın görünme şartları gibi astronomi olayları hakkında bilgiler verdi. Astronomi ilmine büyük katkıları bulunan bu eser, Bettânî'nin Doğu ve Batı'da büyük bir şöhret olmasını sağladı. Büyük bir doğrulukla ay tutulması -husûf- dairesinin eğimini, senenin devrini hesapladı. 1 güneş yılını 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak hesapladı. Bu değer de 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniye olan gerçek değere çok yakındır. Batlamyus'un imkansız dediği halka şeklinde güneş tutulmasının mümkün olduğu sonucunun çıkaran Bettânî, ayın tutulma derecesinin hesabı için çok sağlam bir metodu geliştirdi. Küresel trigonometriyi formülleştiren âlim bu konuda birçok problemi çözdü. Böylelikle de Batlamyus teorisini yıktı. Bettanî tutulum düzleminin eğikliğini, dönencel yılın ve mevsimlerin uzunluğunu, Güneş'in gerçek ve ortalama yörüngelerini çok doğru olarak belirlediği bu yapıtında, Ptolemaios'un gözlem sonuçlarındaki birçok yanlışı da düzeltti. Ilım noktalarının devinmesini göz önüne alarak, Güneş'in yeröte noktasının Ptolemaios'un söylediği gibi sabit olmadığını, bu nedenle ortalama ve gerçek zaman arasındaki farkı veren zaman denkleminin yüzyıllık yavaş bir değişikliğe uğradığını ilk açıklayan Bettanî'dir. En büyük Müslüman astronomlardan ve matematikçilerden biri olarak kabul edilen Bettânî'yi trigonometri çalışmalarına yönlendiren şey ise gezegenlerin hareketlerini gözlemlemesi olmuştu. Bettânî, yaptığı matematiksel işlemleri açıklığa kavuşturmuş ve diğer matematikçileri kendi çalışmalarını mükemmelleştirmeleri ve geliştirmeleri için 'gözlem ve araştırmaya devam etmeye' teşvik etmişti. Bettânî'nin yanı sıra Ebü'l Vefa, İbn Yunus ve İbnü'l- Heysem de küresel trigonometriyi geliştirdiler ve astronomi problemlerini çözmekte kullandılar. 'Sinüs' ve 'kosinüs' ifadelerini ilk kez kullanan Bettânî, bugün oran olarak bilinmelerine rağmen bunları birer uzunluk olarak tanımlıyordu. Bettânî tanjantı 'uzamış gölge' yani duvar üzerinde monte edilmiş hayali bir yatay çubuğun gölgesi olarak nitelendiriyordu. Aynı zamanda ayın tutulması, güneşin etrafında döndüğü görülen dairenin (eliptik) eğimi ve diğer kabul edilmiş kavramlar üzerine Hârizmî'nin teorilerini düzelterek matemetiksel astronomi ilmi dalında ilerlemiştir. Onun buluşları, yalnızca Copernik'in çalışmalarını çabuklaştıran değil, hatta büyük ölçüde onun çok ötesine giden Ebü'l Vefâ el Büzcani tarafından dikkate değer bir adımla ileriye atılmıştı. Küresel trigonometri problemleri için bulduğu çözümler, Batı dünyasında 15. yüzyılın uyanış devri çalışmalarına ışık tuttu. Battani, İslam dünyasında, eserleri Batı dillerine çevrilen ilk bilim adamı unvanının sahibidir. Onun eserleri, kendinden yaklaşık 5 asır sonra yaşamış olan meşhur İtalyan matematikçisi Johan Müller, Batılılarca dünyanın en büyük astronomu kabul edilen ve kendinden 6 asır sonra yaşamış Alman bilgini Kopenik ve yine yaklaşık olarak 8 asır sonra yaşamış olan Fransız bilim adamı Laplace ve pek çok birçok bilim adamının ufuklarını açmış, onlara öncülük etti. Bettânî'nin çalışmaları Johannes Kepler, Tycho Brahe gibi Avrupalı astronomlar üzerinde büyük bir etki bırakmıştı. Hocaların hocası Prof. Dr. Fuat Sezgin'in Tycho Brahe hakkında yazısı için tıklayın. Bettânî'nin bilim dünyasına katkılarından dolayı Ay'daki bir bölgeye Albategnius ismi verildi. Ay'daki kraterlere verilen bilim adamları ile ilgili haberimiz için tıklayın.

Matematiğin temelini atan Müslüman alim; Battani

BATTANİ KİMDİR?