Türkçenin Moliere’i ve devlet adamı Ahmet Vefik Paşa

Ahmet Vefik Paşa 3 Temmuz 1823 tarihinde 2. Mahmud döneminde İstanbul'da doğdu. Kaynaklar Vefik Paşa'nın doğum tarihi konusunda ortak bilgi verir. Sadece Ağah Sırrı Levend farklı olarak 1819 tarihini gösterir. Vefik Paşa'yla ilgili bilgi veren batılı müellifler (yazarlar), kendisinin öldüğünde yaşının yetmişi aşkın bulunduğunu ileri sürerek doğum tarihini 1818 veya 1819 almayı uygun görmüşlerdir. Ahmet Vefik Paşa'nın dedesi Divan-ı Hümayun'un ilk Müslüman tercümanı olan Yahya Naci Efendi idi. Babası ise Hariciye Nezareti Tercüme odasından başlayarak sefaret tercümanlığı ve maslahatgüzarlığı, daha sonra da Bab-ı Seraskeri Tercüme Odası müdürlüğü gibi memuriyetlerde bulunmuş olan Ruhuddin Mehmet Efendi'ydi. Ahmet Vefik Paşa, kısa bir süre Sıbyan Mektebine devam ettikten sonra, 1831'de vaktiyle dedesi Yahya Naci Efendi'nin de hocalık yapmış olduğu Mühendishane-i Berri-i Hümayuna (Teknik Üniversite) kaydolmuştu. Ancak babasının Paris Büyükelçiliğine sefaret kâtibi olarak atanması üzerine, 1834'te babasıyla birlikte Paris'e giden Ahmet Vefik Paşa'nın Mühendishane-i Berri hümayundaki eğitimi yarım kaldı. Paris'te Saint-Louis Lisesine başlayan Ahmet Vefik Paşa, bu lisede üç yıl öğrenim gördükten sonra, babasının görevinin sona ermesi üzerine 1837'de yurda döndü. Paris'te Saint- Louis Lisesinde öğrenci iken Ahmet Vefik Paşa dil öğrenme yeteneği ile hocalarını şaşırtmış ve onların hayranlığını kazanmıştı. Fransızcayı bir Fransızdan ayırt edilemeyecek şekilde güzel ve doğru konuşan Ahmet Vefik Paşa, Paris'te Fransızca öğrenmekle kalmamış, İtalyancayı da öğrenmişti. Bu dönemde eski dillere de merak saran Ahmet Vefik Paşa, Latinceyi ve Eski Yunancayı da öğrendi. Gençlik yıllarının ilk dönemlerinde batılı ve liberal bir eğitim alan Ahmet Vefik Paşa, Paris'te bulunduğu süre zarfında tiyatroya da ilgi duymuş, Paris'te Moliere'nin eserleri başta olmak üzere birçok tiyatro oyununu seyretmişti. Saint-Louis Lisesinde Alexandre Dumas-Fils ile de sınıf arkadaşı olan Ahmet Vefik Paşa'nın resmi olarak öğrenimi 1837'de yurda döndükten sonra son buldu. 1840 yılında Londra Sefareti kâtipliğine tayin edilen Ahmet Vefik Paşa, orada İngilizce öğrenme fırsatı buldu. Vefik Paşa'nın eski Türk lehçeleri ile ilgili derin bilgisi ve yurt dışı gezilerinde tanıştığı oryantalistlerle yaptığı görüşmeler onun dünya çapında tanınmasını sağlamıştır. Lehçeler konusundaki derin bilgisinin en dikkate değer ürünü Ebulgazi Bahadır Han'dan çevirdiği Şecere-i Türki isimli eseridir. Vefik Paşa, siyasi görevlerle gittiği yerlerde vazifesini yerine getirmenin yanında, kendisini yetiştirme konusunda da bütün imkânlardan faydalanmıştı.1851 yılında büyükelçi olarak gittiği Tahran'daki yıllarını İran dili ve kültürünü öğrenerek değerlendirdi. Ahmet Vefik Paşa 1837 yılında Paris'ten İstanbul'a dönünce aldığı ilk görev, daha önce dedesi ve babasının da çalıştığı Tercüme odasındaki memuriyet oldu. Burası onun adeta daha sonra önemli görevlere yükselmesinde bir basamak vazifesi görmüştü. Görevi sırasında Mustafa Reşit Paşa'nın takdirini kazandıktan sonra, Macar mültecileri meselesiyle ilgili olarak görevlendirilen Fuad Paşa'nın beraberindeki heyetle birlikte Bükreş'e gönderildi. Ardından Vefik Paşa, Tahran elçisi olarak ilk önemli görevini aldı. 1854 yılına kadar süren bu elçilik görevinden sonra Meclis-i Vala üyeliğine atanarak İstanbul'a çağrıldı, 1857'de Adliye Nazırı (Adalet Bakanı) oldu. 1859 senesinde de vezirlik rütbesine yükseldi. Ardından Edirne Valisi, daha sonra Meclis-i Ayan azası olan Vefik Paşa, 1878 yılı başlarında ikinci defa Eğitim Bakanı ve yirmi beş gün sonra da başvekil oldu. Ahmet Vefik Paşa, batı kültürünü kaynağından tanıma fırsatına sahip olan nadir ve münevver bürokratlarımızdandı. Batı ve doğu dillerine hâkim olan Vefik Paşa, bu sayede geniş bir coğrafyanın kültür ve tarihine nüfuz edebilme şansına sahip olmuştu. Genç yaşta başladığı memuriyet hayatında, batılı diplomatlar ve oryantalistlerle dostluklar kuran Ahmet Vefik Paşa, bu kişilerle birlikteliğini uzun yıllar devam ettirmişti. Bu dostlukları sayesinde, batıdaki bilimsel ve düşünsel gelişimleri zamanında takip edebilme şansına sahip olan Ahmet Vefik Paşa, Avrupa ülkelerini ve toplumlarını yakından gözlemleyebilmiş, bu sayede, batıyı kompleks içine düşmeden tahlil eden, nadir Osmanlı aydınları arasında yer almıştır. Ahmet Vefik Paşa'nın, Osmanlı yenileşmesine bakışı farklılık gösteriyordu. Yapılan yenilikleri hızlı ve bazılarını da zamansız bulan Ahmet Vefik Paşa, halkın kültürel, toplumsal ve tarihsel konumunu iyi incelemeden alelusul yapılan yeniliklerin, bir işe yaramayacağı kanısındaydı. Ayrıca, Ahmet Vefik Paşa alelusul yapılan bu yeniliklerin ve oluşturulan yeni kurumların belli bir süre sonra ülkeyi iyice zora sokacağı görüşünü de savunmuştu. 5 Şubat 1877'de Osmanlı Meclis-i Mebusanın ilk başkanı olarak atanan Ahmet Vefik Paşa, bu görevi esnasında gösterdiği yönetim, yerli ve yabancı birçok kişice despotça bir yönetim olarak adlandırılmış ve eleştirilere uğramıştı. Karışık milletlerden ve dinlerden oluşan bir meclisin çözüm değil sorun yaratacağı görüşünde olan Vefik Paşa, Meclis-i Mebusanın sağlıklı çalışması, ülkenin çıkarları doğrultusunda karalar alabilmesi için, ilk şartın dil olduğunu ileri sürdü. Bu düşüncesi doğrultusunda Vefik Paşa, Rum ve Arap milletvekilleriyle tartışmış ve Türkçe bilmeyen vekilleri, Türkçe öğrenmeleri konusunda meclis kürsüsünden uyarmıştı. Ahmet Vefik Paşa, Paris büyükelçiliği sırasında Türk diplomasi tarihinde pek görülmeyen bir diplomat örneği sergiler. Bu görevi esnasında büyük başarılara imza atan Vefik Paşa o dönemde devletlerarası sorun yaratan Lübnan-Suriye meseleleri üzerinde durmuştur. 1860 yılında başlayan Lübnan-Suriye olayları Avrupa'da ve özellikle de Fransa'da büyük heyecan uyandırır. Lübnan-Suriye olayları kısa sürede devletlerarası mühim bir olay haline gelmiş; Fransa, Şam ve Beyrut'a asker göndererek bölgeye müdahalede bulunmak istemiştir. Fransa'nın düzeni kurmak bahanesiyle Suriye'yi işgal etmesine yol açacak bu bunalımı Vefik Paşa, Paris'te İngiltere, Fransa, Prusya, Avusturya, Rusya ve Osmanlı Devleti arasında müzakere edilip bir sözleşmeye bağlanması için toplanan konferansta diplomatik ayarlamalarla, yaptığı şiddetli çıkışlarla ve konferansın süresini olayın Avrupa kamuoyundaki ilk heyecanın yatıştığı bir zamana denk getirerek bu meseleyi Osmanlı devleti için en az kayıpla atılmasını sağlamıştır. Aynı konferansta Rus delegesinin Osmanlı Devleti'nin diğer bölgelerinde de bu tür müdahalelere zemin hazırlamak gayesiyle ortaya attığı teklifleri de sonuçsuz bırakmıştır. Ahmet Vefik Paşa büyükelçiliği süresince gösterdiği eğilmek bilmez siyasi tutumu ve sağlam karakteriyle Avrupa diplomatik çevrelerinin takdirini kazanır. Ahmet Vefik Paşa'nın özellikle 3. Napolyon ile girdiği diyaloglar daha sonra dilden dile dolaşarak menkıbe şeklini alır. Ahmet Vefik Paşa Paris elçisi iken, 3. Napolyon bir ziyafet sırasında kendisine: 'Osmanlı Devleti'nin çatırdadığını duyuyorum.' der. Bunun üzerine Ahmet Vefik Paşa, 3. Napolyon'a şu cevabı vermiş: 'Bizim memleketimiz İmparatorluğunuza çok uzaktır, bu sebeple zatı haşmetanelerinin hakkımızda daima doğru malumat alamayacakları tabiidir. Bendeniz ise, Paris'teyim, burada çok yakından işitiyorum, asıl çatırdayan Fransa'daki krallık idaresidir.' der ve III. Napolyon ile davete katılanları şaşkınlık içinde bırakır. Nitekim Ahmet Vefik Paşa'dan memnun olmayan ve onu büyükelçilik görevinden, Bab-ı Ali'ye baskı yaptırarak aldırtan 3. Napolyon, buna rağmen kendisine İstanbul'a dönerken 'Sizin gibi bir zatı vekillerim arasında dahi görmek isterim.' diyerek iltifat eder. Bursa Valisi iken, Bursa'da yeni yollar ve caddeler açtırmış olan Vefik Paşa, mevcut yolları genişletmiş, çıkmaz sokakları kendine mahsus yöntemle ortadan kaldırmıştır. Bulduğu yöntem gerçekten ilginçtir. Vefik Paşa araba ile sokak sokak dolaşır ve arabacıya kasten çıkmaz sokaklara girmesini söyler, araba durunca da 'Vali Paşa'nın arabasına hiç durmak olur mu?' diyerek, belediyeden amele getirip karşı gelen duvarı hemen yıktırırmış. Bursa'da bakımsızlıktan bir yıkıntı haline gelmiş olan Yeşil Cami'yi tamir ettirerek Bursa'ya ve Türk mimarisine yeniden kazandıran Vefik Paşa'dır. Yine Bursa'da Tophane'yi, Kale'yi, Sultan Beyazıt Vakfından İpek Han'ı, Ulu Camii'yi, Çelebi Sultan Mehmet Camii'ni, Osman Gazi ve Sultan Cem türbelerini tamir ettirerek bunların çinilerini ortaya çıkartan Ahmet Vefik Paşa, şehrin en işlek yerine bir de tiyatro yaptırıp bu tiyatronun gelirinin bir kısmını Gureba Hastanesine aktarmıştır. Ahmet Vefik Paşa, ayrıca ipek dokumacılığının gelişmesi için de girişimlerde bulunmuş, il sınırları içinde bulunan madenlerin verimli şekilde işletilmesini sağlamıştır. Bildiği yabancı diller sayesinde geniş bir bilgi akışına sahip olan Ahmet Vefik Paşa, 15000 ciltlik muazzam bir kütüphane oluşturmuştur. Vefik Paşa'nın Avrupa'ya da ün salmış olan bu kütüphanesi, Paşanın 1891 yılında ölümünden sonra dağılmış ve parça parça satılır. Paşa'nın kütüphanesinin bir kısmını Rıza Paşa satın alır, kalan kitaplardan bir kısmı perakende satılır ve en son kalan kısmı ise kataloglanarak mirasçılarında kalır. Bu kataloglanan kısım, 'Ahmet Vefik Paşa'nın Kütüphanesinin Defteri' adıyla bastırılmıştır. Katalog 34x34 ebadında olup 314 sayfadır. 1200'ü Arap harfleriyle, 1651'i Latin harfleriyle olmak üzere toplam 3851 kitap bu katalogda yer alır. Kitapların izahı ise Fransızca yapılmıştır. Ahmet Vefik Paşa'nın yayınlanan bu kütüphane kataloğunda iki yüz Arapça kitap bulunur. Katalogdaki Arapça kitaplar bölümü; Hadis, Tefsir, Akaid, Fıkıh, Edebiyat, Felsefe, Tasavvuf, Mantık, Kimya, Tıp, Tarih ve lügat kitaplarından oluşur. Katalogda bulunan Farsça kitapların adedi ise yüz doksan altı. Farsça bölümde bulunan kitaplar edebiyat, tarih ve lügat ağırlıklı eserlerdir. Katalogda yetmiş dört adet de Çağatayca kitap bulunuyor. Çağatayca kitaplar da, Arapça ve Farsça kitaplar gibi, edebiyat ve tarih ağırlıklı. Türkçe kitaplar ise sekiz yüz on dört adetten oluşuyor. Din, tarih, edebiyat kitaplarının yanında bu bölümde, maden, ziraat ve kozmografya (evrenbilim) kitapları da yer alıyor. Katalogda ayrıca, Hint, Çin, Japon, Mançuri, Hind-i Çin, İnka, Barnular'a ait çeşitli kitaplar bulunuyor. Katalogda Fransızca kitapların çokluğu dikkat çekicidir. Fransız tarihi ve edebiyatına ilişkin eserlerin yanında, Fransız düşünürlerinin eserlerinin tamamına yakını bu bölümde mevcut. Kataloğun bu bölümünde, ayrıca, Fransızca, Türklerin tarihleri ve dilleri üzerine yazılmış eserler ile Osmanlı tarihine ilişkin eserler bulunuyor. İngilizce kitapların çoğu ise, Osmanlı Devletinin tarihini konu alıyor. Bu eserlerin yanında, Rumence, Latince, Rusça, İtalyanca ve Yunanca eserler de katalogda yerini almış. Ahmet Vefik Paşa'nın ilk eseri 1847 yılında Ahmet Cevdet Paşa ve Hayrullah Efendi ile beraber ortak hazırladığı ilk Osmanlı salnamesidir. Salname geleneğinin başlatıcısı olan Ahmet Vefik Paşa'nın bu eseri, daha sonraki salname çalışmaları için bir örnek olmuştur. Salname, Osmanlı Devleti'nde resmî ve özel kurumlar tarafından bir sene boyunca gerçekleşen olayları topluca göstermek üzere hazırlanan yapıtlardır. Osmanlı dönemi tarihi ve edebiyatı üzerine araştırma yapmak isteyen araştırmacılar için önemli sosyal bilimler kaynaklarındandır. En çok bilinen eserleri Moliere'den yaptığı tercümeleri ve adapteleridir. Moliere'nin, 29 eserinden 16'sını Türkçe'ye tercüme veya adapte eden Ahmet Vefik Paşa, özellikle adapte eserlerinde büyük başarı kazanır. Bu başarıda birinci etken, eserlerin seçiminde gösterdiği isabettir. İkinci ve daha önemli etken ise, yabancı hayatına ait olan olayların, Türk yaşayış ve geleneklerine uydurulması, isim ve karakterlerin büyük ustalıkla yerlileştirilmesi ve Türkçeleştirilmesidir. Vefik Paşa'nın adapteleri başarılı bir şekilde yerlileştirmesinin temelinde ise, Paşa'nın, Türk toplum yapısına derinden nüfuz edebilme kabiliyetinin olması gelir. Abdülhak Hamid, adaptelerindeki başarısından dolayı, Vefik Paşa'yı 'Türkçenin Moliere'i' olarak adlandırılmış, birçok araştırmacı ve yazar ise, Ahmet Vefik Paşa'yı Türk tiyatrosunun duayeni olarak kabul etmiştir. Ahmet Vefik Paşa, Moliere çevirileri ve adapteleri ile topluma tiyatro sanatını yerleştirmeye çalışmış, bunun yanında, yeni bir uygarlığın içinden, toplumun görmesini istediği şeyleri, bu yolla göstermek istemiştir. Vefik Paşa, adaptelerinde Ortaoyunu-Farce ilişkisini kullanarak daha canlı bir hava yakalamasını da becerebilmiştir. Ahmet Vefik Paşa, Moliere çevirileri dışında, Voltaire'den Micromegas'ı, Hikaye-i Hikemiyye-i Mikromega adı altında; Fenolan'dan Telemak'ı; Lesage'dan Histoire de Gil Blas Santillane'yi, Cil Blas dö Santillani'nin Sergüzeşti adı altında; Victor Hugo'dan Hernani'yi tercüme etmiştir. Shakespeare'den ve Schiller'den Ahmet Vefik Paşa'nın tercümeler yaptığı söylenir, ancak bu eserlerin baskısına rastlanamaz. Ahmet Vefik Paşa'nın ilim ve edebiyat dünyasına hizmetleri tercüme, adapte ve telif eserlerle sınırlı kalmadı. Ahmet Vefik Paşa bazı müelliflerin tarih ve edebiyat üzerine olan kitaplarını bastırarak kültür ve ilim dünyamıza kazandırdı. Basımını yaptığı eserlerin başında Ali Şir Nevai'nin Mahbubü'l-Kulüp adlı Çağatayca kitabı gelir. Yine Ali Şir Nevai'nin son kitabı olan Nevai'yi Belin ile birlikte İstanbul'daki nüshalarına dayanarak 1873'te bastıran Ahmet Vefik Paşa'nın bir başka önemli basım faaliyeti de Londra'da Koçi Bey Risalesini bastırması oldu. (Bir Osmanlı Aydını: Ahmet Vefik Paşa / Gülay Sarıçoban)

Türkçenin Moliere’i ve devlet adamı Ahmet Vefik Paşa

TÜRKÇENİN MOLİERE’İ VE DEVLET ADAMI AHMET VEFİK PAŞA