Azerbaycan tarihinin kırılma noktaları

Azerbaycan kelimesi, MÖ 331 yılında büyük bir hezimetin ardından Büyük İskender'in hizmetine giren İranlı satrap Atropates'in adından gelir. Atropates, İskender'in ölümünden sonra, müstakil bir krallık kurdu ve bu devlete 'Atropates'in ülkesi' anlamında Grekçe Atropatene adı verildi. Daha sonraları Ermenicede Atrapatakan, Orta Farsçada Aturpatakan, Süryanicede Azarbaygan şeklinde telaffuz edilen kelime Arapçada g/c değişikliğiyle Azerbaycan'a dönüştü. Azerbaycan'da Paleolitik devre ait olan ilk insan izlerine rastlanır. Tarihi MÖ 6.000 yıllarına kadar giden bu topraklarda tarıma dayalı yerleşik hayatın başladığı görülür. Azerbaycan'da kurulduğu bilinen ilk devlet MÖ 800 yılında kurulan Manna Krallığı'dır. 6. ve 7. yüzyıllarda Bizans-Sâsânî savaşlarına sahne olan ve birkaç defa el değiştiren Azerbaycan, İslam fütuhatından önce son olarak 624'te Bizans İmparatoru Herakleios tarafından zapt edilmiştir. Azerbaycan Hunlar, Göktürkler ve Hazarlar zamanında Türklerin kontrolünde kalmışlarsa da Müslüman Oğuzlar bölgeye Selçuklu Devleti'nin kuruluşundan önce 1029'dan itibaren gelmeye başladılar. Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey, Azerbaycan'a düzenlediği ilk fetih teşebbüslerinden bir sonuç alamadı ancak daha sonra bizzat katıldığı seferler sonunda 1054 yılında bölgeye hâkim oldu. Tuğrul Bey'in ölümünden sonra Alparslan hemen hemen bütün Azerbaycan'ı Selçuklu İmparatorluğu'na kattı. Nuri Paşa ve Bakü'nün bağımsızlığa giden yolu Azerbaycan 12.-14. yüzyıllar arasında sırasıyla Moğollar, Hârizmşahlar ve Timurluların hâkimiyetine girdi. 1222 ve 1231 yıllarında Azerbaycan'a iki sefer düzenleyen Moğollar bölgeyi tamamen yağma ve tahrip ettiler. Celâleddin Hârizmşah 1225'te Tebriz'i ele geçirdi. Hülâgû Han'ın kurmuş olduğu İlhanlılar Devleti'nin sınırları 1231'de Güney ve Kuzey Azerbaycan'ın topraklarını da içine alacak kadar genişledi. Timur'un ölümü üzerine Azerbaycan Moğol istilâsından kurtulduktan sonra sırasıyla Karakoyunlular (1380-1468) ve Akkoyunluların (1340-1514) idaresi altına girdi. 16. yüzyılın başlarında Akkoyunlu Devleti'nin yıkılmasıyla bu defa Azerbaycan tamamıyla Safevîlerin eline geçti. Şah İsmail (1501-1524) Tebriz'i başşehir yaparak bölgede hâkimiyet sağladı. Moğol ve Timur istilâlarıyla işlenmez hale gelen araziler bu devirde ekilip biçilmeye başlandı. 1514 yılında gerçekleşen Yavuz Sultan Selim'in Çaldıran Zaferi ile Tebriz ve Güney Azerbaycan Osmanlı hâkimiyetine girdi. Daha sonra tekrar Safevîlerin eline geçen bölge, 1534 yılında Kanuni devrinde Makbul İbrahim Paşa tarafından yeniden alındı. Aynı yıl Irakeyn Seferi'ne çıkan Kanuni Bağdat'a giderken bütün Azerbaycan'ı kontrolü altına aldı. 18. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devleti'nin bölgedeki güç ve nüfuzunun gittikçe zayıflamaya başlaması sebebiyle Rus kuvvetleri Azerbaycan'da sık sık görülmeye başladı. Rusya'nın Azerbaycan üzerindeki emelleri ise oldukça eskiydi. Azerbaycan'ın Anadolu ile İran arasında transit ticaret merkezi oluşu ve bölgenin ziraî ve ham madde kaynakları bakımından zenginliği Rusya'nın bölgeyle ilgilenmesine sebep oldu. Azerbaycan'a ilk Rus akını 1735 yılında Nâdir Şah zamanında oldu. 1768-1796 yılları arasında, II. Katerina döneminde Rusların güneye doğru ilerlemesi devam etti. Azerbaycan'ın 'devlet olma' savaşında 'tek millet' 1758'de Kuba bölgesi ve Kafkasya'nın büyük bir kısmı Rus idaresine girdi. Kafkasya üzerindeki politikada aktif bir rol alma isteği Rusları askerî harekâta yöneltti. Katerina'nın ölümü üzerine Azerbaycan hanlıkları zaman zaman Rus ordularına saldırdılar. Ruslar 1805'te Gence Hanlığı ile yaptıkları savaştan sonra bölgeyi ele geçirdiler. 1803-1813 Rus-İran savaşlarının sonunda imzalanan Gülistan Antlaşması ile (1813) Gence, Şeki, Bakü, Derbend, Kuba ve Taliş hanlıkları Rusya, Güney Azerbaycan hanlıkları ise İran hâkimiyetine bırakıldı. Bu sırada Feth Ali Şah'ın oğlu Abbas Mirza kumandasındaki bir İran ordusunun Rus hâkimiyetinde kalmış olan halkın desteğine güvenerek Kuzey Azerbaycan'a girmesi üzerine Ruslar İran ordusunu yenerek Tebriz'i ele geçirdiler. Bu durum karşısında İran Rusya ile bir antlaşma yapmak zorunda kaldı. İki devlet arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması (1828) ve Osmanlı-Rus savaşlarının sonucunda imzalanan Edirne Antlaşması (1829) ile Azerbaycan'ın milletlerarası statüsü tespit edildi. Buna göre Aras nehri ile Taliş dağları sınır olmak üzere Azerbaycan ikiye ayrıldı. Revan ve Nahcivan hanlıkları Rusya'ya bırakıldı, Hazar denizi de Rus egemenliğine geçti. Böylece Güney Azerbaycan'da İran hâkimiyeti başladı. 1906 yılında İran'da meşrutiyetin ilânında Azerbaycan halkı önemli rol oynadı. 1900'lü yılların başında Rusların Azerbaycan'da nüfuzu arttı. Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı ordusunun Sarıkamış çevresindeki harekâtı sırasında 1914 Azerbaycan'dan kısa bir süre çekilen Ruslar, Sovyet devriminin ardından 1918 başlarında tamamen ayrılıncaya kadar bölgede kaldılar. Haziran 1918'de Osmanlı ordusu Tebriz'e girdi. Osmanlı kıtalarının da Tebriz'den ayrılması üzerine burada Azerbaycan Sosyal-Demokrat fırkasını kuran Şeyh Muhammed Hıyebânî 1920 başlarında Tahran yönetimine başkaldırarak Tebriz'de Âzâdistan Cumhuriyeti'ni ilân etti. Fakat bu hareket kanlı bir şekilde bastırıldı. Azerbaycan Türklerinin Kaçarlar devrinden beri millî kimliklerini koruma bakımından karşılaştıkları baskılar Pehlevî Rızâ Şah'ın 1925'te yönetime geçmesiyle daha da şiddetlenerek arttı. İkinci Dünya Savaşı sırasında Sovyet ve İngiliz askerleri 1941'de Güney Azerbaycan'ı işgal ettiler. Savaştan sonra Amerikan ve İngiliz askerleri İran'dan çekilirken bölgeden ayrılmak istemeyen Sovyet askerlerinin desteğiyle 12 Aralık 1945'te Tebriz'de Muhtar Azerbaycan Cumhuriyeti ilân edildi. Bu yönetim Azerilerin haklarını garanti altına alan bir antlaşmayı 14 Haziran 1946'da İran hükümetiyle akdetmeyi başardı. Fakat aynı yıl aralık ayında İran ordusu Azerbaycan'a girdi ve Muhtar Azerbaycan Cumhuriyeti'nin varlığına son verildi. Azerbaycan ikiye bölündükten sonra Kuzey Azerbaycan devamlı şekilde yerli halkın Ruslarla mücadelesine sahne oldu. 1830, 1840 ve 1850'li yıllarda Çarlık Rusyası Azerbaycan'da sömürgecilik amacı taşıyan sosyal ve kültürel müdahalelerde bulundu. 1917 Rus İhtilâli'ne kadar süren dönemde sosyal hayat devamlı buhranlar içinde kaldı. İhtilâlin getirmiş olduğu olumsuz politik hava, Azerbaycan ve Kafkasya'da Sovyet aleyhtarı bir hareketin doğmasına sebep oldu. Karşı harekete katılan Ermeni ve Gürcülerle oluşturulan Seym meclisinde Azerbaycan Müsâvât Partisi içinde Müslüman grubu teşekkül etti. Bakü'deki yerli Bolşevik ve Ermenilerin yardımıyla Sovyetlerin şehrin egemenliğini ellerine almaları sonucu Seym Meclisi dağıldı. Bundan sonra Müslüman grubu Mehmed Emin Resulzâde başkanlığında Azerbaycan Millî Şûrâsı ismini aldı ve 28 Mayıs 1918'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilân edildi. Böylece tarihte ilk defa Azerbaycan adıyla bir Türk devleti kurulmuş oldu. Feth Ali Han başkanlığında kurulan ilk hükümet, 4 Haziran 1918'de Osmanlı Devleti ile Batum'da bir antlaşma yaptı. Bu antlaşmanın 4. maddesi gereği, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin iç ve dış asayiş ve emniyetini düzenlemek ve korumak amacıyla Osmanlı kuvvetleri bölgeye geldi. Nuri Paşa kumandasındaki Kafkasya İslam Ordusu 15 Eylül'de Rusların elindeki Bakü'yü ele geçirdi. Ancak Ekim'deki Mondros Mütarekesi'nden sonra Osmanlı kuvvetlerinin Bakü'den çekilmesi üzerine Kasım 1919'da şehri İngiliz kuvvetleri işgal etti. Şehrin yer altı ve petrol kaynakları İngilizler tarafından kullanıldı. Bu sırada müttefikler yeni cumhuriyeti resmen tanıyarak ilişkilerini bu düzeyde sürdürdüler. 27 Nisan 1920'de Azerbaycan'ı işgal eden Kızıl Ordu parlamento ve hükümeti feshederek Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'ne son verdi ve 28 Nisan'da Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. İki yıl sonra Transkafkasya Sovyet Federal Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir üyesi olan Azerbaycan, daha sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'ni oluşturan 15 cumhuriyetten biri haline geldi (5 Aralık 1936). 1985'ten sonra Azerbaycan'da otoriter sisteme muhalif kitleler Halk Cephesi safında toplandılar. Ermenistan Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında ortaya çıkan Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi'yle ilgili problem Ermenistan'dan çıkarılan 200 bin Azeri'nin durumuyla birleşince iki cumhuriyet arasında havanın gerginleşmesine yol açtı. Halk Cephesi taraftarlarının her geçen gün çoğalması ve yapılacak seçimlerde çoğunluğu alma ihtimalinin belirmesi üzerine Moskova yönetimi, Bakü'de Ermenilere yönelik saldırıları ve iki cumhuriyet arasındaki gerginliği gerekçe göstererek, Ocak 1990'da ağır silâhlarla Bakü'ye kanlı bir müdahalede bulundu. 1990 Eylül, Kasım ve Aralık aylarında yapılan seçimlerde Halk Cephesi ile diğer muhalif grupların oluşturduğu Demokratik Blok, 360 üyeli meclise 40'a yakın temsilci göndermeyi başardı. Aralık başında yayımlanan Azerbaycan devlet başkanlığı kararnâmesiyle de 'Sovyet Sosyalist' ifadesi çıkarılmak suretiyle cumhuriyetin adı Azerbaycan Cumhuriyeti haline getirildi ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin (1918-1920) bayrağı da resmî bayrak olarak kabul edildi. Aralık 1991'de Sovyetler Birliği resmen dağıldı. Azerbaycan'ın bağımsızlığının ilk yılları, Ermenistan ile yapılan Dağlık Karabağ Savaşı'nın gölgesinde kaldı. 1994 yılında çatışmaların sonunda Ermeniler, Dağlık Karabağ da dâhil olmak üzere Azerbaycan'ın yüzde 16 kadarını kontrolü altına aldı. Yaklaşık 30 bin kişi yaşamını kaybetti ve bir milyon kişi bulunduğu yerden ayrılmak zorunda kaldı. Dört Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararı, Ermeni güçlerinin Azerbaycan'ın işgal altındaki tüm topraklarından çekilmesini istedi. 1970 nüfus sayımına göre 510 bin Rus ve 484 bin Ermeni Azerbaycan'da yaşamaktaydı; 1990'larda ise birçok Rus ve Ermeni, Azerbaycan'ı terk etti. 25-26 Şubat 1992'de Ermenistan'a bağlı kuvvetlerin Azeri sivilleri topluca katlettiği Hocalı Katliamı, İnsan Hakları İzleme Örgütü de dâhil olmak üzere birçok uluslararası örgüt tarafından soykırım olarak kabul edilmektedir. Kafkasya'nın çözülemeyen aynı zamanda da dondurulamayan sorunu Dağlık Karabağ işgali, Ermenistan'ın son zamanlarda artan saldırıları nedeniyle yaklaşık 30 yıldır olduğu gibi yeniden gündeme geldi. Ermenistan'ın sürdürdüğü işgali ve Azerbaycan topraklarında kurduğu sözde cumhuriyeti hiçbir ülke ve uluslararası kuruluş tanımadı. Geçtiğimiz günlerde Ermenistan ordusunun Azerbaycan sivil yerleşim birimlerine gerçekleştirdiği saldırı sonrasında Azerbaycan ordusu karşılık vermeye başladı ve Ermeni güçlere kayıp verdirmeyi sürdürdü.

Azerbaycan tarihinin kırılma noktaları

AZERBAYCAN NE DEMEKTİR?