22 Ekim 1964: Nobel Ödülü'nü reddeden ilk kişi Jean Paul Sartre

''Politik olarak dahil olduğum için, burjuva kuruluşu 'geçmiş hatalarımı' örtbas etmek istedi. Şimdi, bir kabul var! Ve onlar bana Nobel Ödülü verdi. Beni affetti ve hak ettiğimi söylediler. Bu korkunçtu!'' Jean-Paul Sartre, gerçekliğin içerdiği problemlere, döneminin sosyal sorgulamalarına duyarlı bir entelektüel olarak yaşadı. Ayrıca düşüncesi ve yaşamı arasındaki bağı her an yeniden oluşturmaya çalışmış bir filozoftur. O, her şeyden önce bir anlatıcı, denemeci, romancı, filozof ve eylemci olarak yalnızca Fransız aydınlarının temsilcisi olmakla kalmamış, özgün bir entelektüel tanımlamasının da temsilcisi oldu. Paris'in en ünlü iki lisesi olan Henri-IV ve Louisle- Grand'da okuduktan sonra 1924'te Ecole Normale Superieure'e girdi. Son sınıftayken tanıştığı Simone de Beavoir ile ölünceye kadar ayrılmadan birlikte yaşadı. Mezun olduktan sonra liselerde felsefe öğretmenliği yaptı, savaşa katıldı, esir düştü, 1941'de kaçtı ve Paris'e gelerek siyasete daldı. Mao, Fidel Castro, Che Guevara, Tito, Nasır onu hep 'sözü dinlenir kişi' olarak gördüler. 1964'te Nobel edebiyat ödülü ona verildi ama Sartre, Nobel komitesinin 50-60'lı yıllarda soğuk savaş döneminde ABD'den yana taraf tuttuğu gerekçesiyle bu ödülü reddetti. J.P. Sartre, 15 Nisan 1980'de Paris'te 75 yaşında öldü. Montparnasse mezarlığına olan son yolculuğunda onu 50 bin kişi uğurladı. Bütün dünya bu 'Yüzyılın Adamı' selam durdu. Aydınlanma anlamında tam bir filozoftu, çevresindeki dünyaya ilişkin hiçbir şeyin ona yabancı olmadığı bağımsız bir akıl, her zaman adaletsizliğin karşısına dikilen bir eylem adamıydı. Başta Husserl ve Heidegger olmak üzere birçok filozoftan etkilendi. Sartre'nin esareti dokuz ay sonra sona erer, 1941 yılında özgürlüğüne kavuştu. Sartre'nin 1943 tarihinde yayınlanan ve felsefi düşüncesinin ilk dönemine damgasını vuran Varlık ve Hiçlik adlı yapıtında varoluş olgusundan başka olgu yoktur. Sartre, Varlık ve Hiçlik'te mutlak bir özgürlük anlayışını savundu. Bir insanın ya tümüyle özgür olduğunu ya da hiç olmadığını söyledi. Simone de Beauvoir'a yazdığı bir mektupta söylediği şu sözleri söyledi: 'Neden Reddettim: Hadisenin bir skandal niteliği almasından üzgünüm; bir ödül verilmiş, ben reddediyorum. Sebep, hazırlıktan vaktinde haberdar edilmeyişimdir. 15 Ekim tarihli Figaro Litteraire'de İsveç muhabirlerinin yazdıklarını okuyup İsveç Akedemisi'nin beni seçmek eğiliminde olduğunu ama henüz kararlarının kesinleşmediğini öğrenince, sandım ki akademiye bir mektup yazarak durumu düzeltebilir ve bu meselenin söz konusu edilmesini önleyebilirim. Mektubu ertesi gün gönderdim. Doğrusu, Nobel Ödülü'nün seçilenin fikri alınmadan verilmediğini bilmiyor ve vaktinde harekete geçtiğimi sanıyordum. Ama bir seçim yapan akademinin, sözünden dönemeyeceğini şimdi anlıyorum. Ödülü reddediş sebeplerim İsveç Akademisiyle ya da Nobel Ödülü'yle doğrudan doğruya ilgili değildir. Bunu, akademiye yazdığım mektupta da belirttim. Orada iki çeşit sebep üzerinde durdum; şahsi olanlar ve objektif sebepler.'' Bu çeşit bir ödül kabul eden yazar, aynı zamanda, onu bu şerefe layık gören kurumu veya müesseseyi de bir yük altına sokmuş olmaktadır: Venezuela çetecilerine karşı duyduğum yakınlık, şimdi sadece beni bağlar. Oysa Nobel Ödülü kazanmış Jean Paul Sartre Venezuela'daki ayaklanmayı desteklediği zaman, kendisiyle birlikte bir müessese olarak Nobel'i de peşinden sürüklemiş olur. Demek ki yazar, şimdi benim için söz konusu olduğu gibi, en şerefli bir şekil altında bile müesseseleştirilmeyi reddetmek durumundadır. Bu hüküm ve tutum sadece kendimle ilgilidir, yoksa daha önce mükâfatlandırılmış olanlara karşı en küçük bir tenkit taşımaz. Şahsi sebeplerim şunlar: Red, o an içimden gelmiş bir karar, bir davranış değildi. Ben her zaman dirsek çevirdim. Harpten sonra 1945'te, Legion D'honneur verilmek istendiği zaman da hükümette pek çok dostum bulunduğu halde reddettim. Gene bazı dostlarımın beni yeterli görmelerine rağmen, College de France'a girmeyi de kabul etmedim. Bu tutumun temelinde benim, yazarın görevine dair anlayışım var. Siyaset, topluluk ya da edebiyat meselelerinde bir tutumu benimseyen yazar, bence ancak kendi imkânlarını, yani kalemini ve kâğıdını kullanmalıdır. Kabul edeceği her paye, okuyucularını bir etki karşısında bırakır ki, işte ben bunu istemiyorum. İmzamı 'Jean Paul Sartre' olarak atmakla, 'Jean Paul Sartre 1964 Nobeli' diye atmak aynı şey değildir, diyorum. ''Objektif sebeplerimi de şöyle sıralayabilirim: Kültür alanında bugün yapılabilecek tek şey, Doğu ve Batı kültürlerinin bir arada ve barış içinde yaşamaları için mücadele etmektir. Hemen sarmaş dolaş olsunlar demek istemiyorum. Bu iki kültür arasındaki karşılaşmanın zorunlu olarak bir anlaşmazlık şekline bürüneceğini bilmiyor değilim ama bu karşılaşma; işe müesseseleri karıştırmaksızın, insanlar arasında, kültürler arasında olmalıdır diyorum.'' ''Biliyorum, Nobel'in ilk niteliği Batı Bloku'na has bir edebiyat ödülü olmak değildir, ama ne yönde uygulanmışsa o olmuştu. İsveç Akademisi üyelerinin kararına bağlı olmayan hadiselerle de pekâlâ karşılaşılabilir. Nitekim Nobel günümüzde Batı Bloku yazarlarına ya da Doğu'da başkaldıranlara verilen bir ödül olarak görünmektedir. Mesela, Güney Amerika şairlerinin en büyüklerinden biri olan Neruda ödüle değer bulunmamıştır. Herkesten fazla layık olduğu halde Louis Aragon ciddi olarak hiç düşünülmemiştir. Ödülün Şolohov'dan önce Pasternak'a verilmesi ve Sovyetlerden seçilmiş tek eserin memleketinde yasaklanmış ve ancak basılabilmiş bir kitap olması da esef edilecek bir durumdur. Hâlbuki karşı yönde bir davranış pekâlâ dengeyi sağlayabilirdi. Cezayir savaşı günlerinde, '121'ler Beyannamesi' ni imzaladığımız sırada verilseydi, Nobel'i sevinçle kabul ederdim. Zira o zaman bu mükâfat sadece bana değil, uğrunda savaştığımız hürriyete de şeref kazandıracaktı. Ama bu olmadı ve ben, savaş bittikten sonra ödüle layık görüldüm.'' ''Ödülü geri çevirmeyi, kabul etmekten daha az tehlikeli buluyorum. Kabul etmekle, 'bağımsızlıktan taviz verme' diyebileceğim bir sonucu da benimsemiş olurdum.''

22 Ekim 1964: Nobel Ödülü'nü reddeden ilk kişi Jean Paul Sartre

20. YÜZYILIN AKLI SARTRE