"Anadolu'nun Hayyam'ı" Azmizade Haleti

'Anadolu Hayyam'ı' olarak anılan şair Azmizade Haleti, Sultan II. Murat'ın hocası, 17. yüzyıl Osmanlı âlim ve şairiydi. Pîr Mehmed Azmi Efendi'nin oğlu olduğundan 'Azmizâde' diye tanınan şair, 1570 yılında doğdu. İyi bir medrese tahsili görerek yetişti. Devrin en ünlü müderrislerinden Hoca Sa'deddîn Efendiden icâzet aldı. Divan edebiyatında derin manaları olan berceste beyitler İcazetini aldıktan sonra 1591 yılında müderrisliğe başladı. Azmizade Haleti, yalnızca bir şair değil aynı zamanda müderris ve kadıydı. İstanbul'un bazı medreselerinde çalışan Haleti, kısa zamanda derece derece yükselerek yükselerek 1597'de Sahn-ı Seman, 1600'de Süleymaniye müderrisi oldu. Daha sonra kadılığa geçerek 1602'de Şam, 1604'te Kahire kadılığına tayin edildi. Mısır Emîr-ül-Ümerâsı Hacı İbrâhim Paşa, asker isyanı neticesinde şehit düşünce onun yerine geçti. Fakat asâyişi temin edemediği için azledildi. Azledilmek: Görevine son verilmek. Eski edebiyat gerçekten 'eski' midir? Ünlü şairin kadılıktan ne yazık ki yüzü gülmedi. Azledildikten sonra iki yıl açıkta kalan Hâletî, 1606'da Bursa kadılığına getirildi. Bursa'nın, Kalenderoğlu tarafından kuşatılarak yağma edilmesinden sonra şehirden ayrılmak mecburiyetinde kaldı. Bir süre sonra ise yine azledildi. Bir müddet Ahyolu arpalığı ile geçindi. 1611'de tayin edildiği Edirne kadılığında da dört ay kalabildi ve buradan Şam'a gönderildi. Divan edebiyatının harflerle kurulan kelime oyunları Yine aynı kaderi yaşayan Haleti, iki yıl sonra Şam'dan da azledilerek İstanbul'a döndü. Yahyâ Efendinin yerine 1613'te İstanbul kadılığına getirildi, fakat iki ay kadar kaldığı bu görevden de uzaklaştırıldı. Dört yıl boşta bekledi, Sultan II. Osman'ın tahta geçmesi üzerine sunduğu bir 'arz-ı hâl' mesnevisiyle 1618'de Mısır kadılığına tayin edildi ancak 1619'da yine azledildi. 1623 yılında Sultan IV. Murad'ın cülûsunda Anadolu kazaskeri oldu. Bir yıl sonra kendisine Rusçuk arpalığı verilerek bu görevden de alındı. 1627'de Rumeli kazaskerliğine getirildi ve 1629'da emekliye ayrıldı. Böylece azledilmelerle dolu olan devlet görevleri tamamen sona erdi. 30 Mart 1631 vefat etti; İstanbul Sofular'da oturduğu evin karşısına yaptırdığı mektebin bahçesine defnedildi. Sosyal hayatın divan şiirine yansıdığı beyitler Azmîzâde kaynakların bildirdiğine göre dürüst, âdil, iyilik sever, hoşsohbet ve çok cömert bir insandı. Kâtib Çelebi, Osmanlı tarihinde Kınalızâde Ali Efendi ile Azmîzâde kadar çok okuyan, araştıran bir âlim daha olmadığını belirtir. Talebesi olan Atâî, öldüğünde kenarlarına tashih notları konmuş ve ayrıca çeşitli notlar kaydedilmiş 4000 kadar kitabı çıktığını yazmaktadır. Haleti, zekâsı, yeteneği ve gayretiyle yirmi bir yaşında tahsilini tamamlayarak müderris olmuş, dokuz on yıl içinde tedris hayatının en üst derecesi olan Süleymaniye müderrisliğine yükselmişti. Bununla birlikte Rumeli kazaskerliği makamına kadar eriştiği halde bu meslekte başarılı olduğu söylenemez. Fıkıh alimi şair Nevizade Atai Tayin edildiği kadılıklarda bir iki yıldan fazla duramamış, sık sık vilâyet değiştirmiş veya boşta beklemişti. Meslek hayatındaki bu başarısızlığı, onun zamanla karamsar bir psikoloji içine düşmesine yol açtı. Yine Atâî'nin belirttiğine göre Azmîzâde, bilgisi ve yeteneği ölçüsünde hak ettiği ilgiyi göremeyip bir kenara itildiği kanaatindedir. Atâî, Şakâyık Zeyli'nde onun hakkında şu sözleri söyler: 'Doğru, çalışkan, ilme ve kültüre son derece düşkün, geniş bilgili, cömert, iyi niyetli, sözü, sohbeti dinlenir bir zât idi.' Şiire de çok erken yaşta başlayan Haleti, kısa zamanda yazdıklarıyla büyük bir üne kavuştu.1597-98 yılında tezkiresini yazan Beyânî, onun genç yaşına rağmen olgun bir kişi olduğunu ve babası gibi şiirleriyle tanındığını kaydetmektedir. 1602'de tayin edildiği Şam kadılığında kendisini tanıyan Bağdatlı Rûhî de bir kıtasında onun güzel şiirleriyle gönüllerde yer tuttuğunu ifade etmiştir. Nitekim, bir şairin çağdaşı diğer bir şairi övmesi, edebi yönlerine dair okuyucuya engin bilgiler sunar. Bağdatlı Ruhi kimdir? Özel ve mesleki hayatında karşılaştığı acılı hâdiseler ve hayâl kırıklıkları Divan'ındaki rubailere ve diğer şiirlerine yansımıştır. Şiirlerinde de yaşadığı hayattan, değerinin bilinmediğinden ve haksızlıklara uğradığından sık sık şikayet ettiği görülmektedir. Azmîzâde edebiyatımızda şiirlerinden çok rubâîleriyle tanındı. İran'da rubâînin gerçek üstadı olan Ömer Hayyam gibi Türk şiirinde de Azmîzâde'nin büyüklüğü hem kendi devrinde hem de daha sonraki yüzyıllarda genel bir kabul görmüştü. Azmîzâde rubâîlerinin değerleri yanında sayıları bakımından da aşılamamıştı zira rubâîlerinin toplamı 900-1000 buluyordu. Rubâiyyât-ı Hâletî adıyla bir araya getirilen divanındaki rubâîler, Süleymaniye Kütüphanesi'nde yer almaktadır. 1. Divan: Azmîzâde divanını 1603 yılından önce Sultan III. Mehmed adına tertiplemiştir. Oldukça hacimli olan bu divanda münâcât, na't, mi'râciye gibi dinî şiirlerden sonra Sultan III. Mehmed, Sultan I. Ahmed ve devrin büyüklerine yazdığı kasidelerle gazel, müseddes, terkib, kıta ve rubâîleri toplanmıştır. Eserin nüshası ve yazmaları nerelerde bulunmaktadır? Sadece İstanbul kütüphanelerinde yirmi kadar nüshası bulunan divanın yazmaları oldukça fazladır. Şiir sayıları da çok farklı olan bu nüshalar arasında şiir adedi bakımından zengin bir yazma olan Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki bir nüshada otuz kaside, 411 gazel, üç müseddes, terkibibend şeklinde Mehdî Çelebi mersiyesi, 116 kıta, 593 rubâî ve 327 beyit vardır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde bulunan nüsha da otuz bir kaside, 721 gazel, 300 rubâî ve Sâkinâme'yi içine alan iyi bir yazmadır. Divan nüshaları karşılaştırıldığında şiir sayılarının daha da artacağı tahmin edilmektedir. Esere günümüzde nasıl ulaşabilirim? Eser henüz yayımlanmamıştır. Günümüzde ise elektronik ortamda Azmizade Haleti Divanı'na ulaşabiliriz: Azmizade Haleti Divanı'nı incelemek için tıklayınız 2. Sâkinâme. Değişik yazmalarda 496, 515 ve 520 beyitten ibaret olan mesnevi şeklindeki eser, aruzun 'feûlün feûlün feûlün feûl' kalıbıyla yazılmıştır. Bir giriş ile on beş bölüm ve bir sonuç kısmı içinde alışılmış sâkinâme konuları tasavvufî bir anlayışla ele alınmıştır. Hâletî'nin Sâkinâme'sinin benzerlerinden ayrıldığı nokta eserin tasavvufi özelliğidir. Bazı divan nüshaları içinde bulunan Sakinâme'ye ayrıca mecmualar içinde de rastlanmaktadır. Günümüzde eserin nüshalarına nereden ulaşabilirim? Sâkinâme'nin 6 adet nüshası tespit edilmiştir. Bu nüshalar Azmizade Haleti'nin Divanı içinde veya ayrı bir mecmua olarak bulunmaktadır: 'Esrârım dil zaman zaman söyler imiş 'Geldikçe hayâl-i yâr pür cûş olurum 'Mahzun oluruz kaçan ki dil-şâd olsak

"Anadolu'nun Hayyam'ı" Azmizade Haleti

AZMİZADE MUSTAFA HALETİ KİMDİR?