Bağdatlı Ruhi kimdir?

Asıl adı Osman olan Bağdatlı Ruhi, kesin bilinmeyen bir tarihte Bağdat'ta doğdu. Bağdâdî ismi kendisine 'Rûhî' mahlasıyla şiir yazan on kadar şairden ayırmak için sonradan verildi. Yakın arkadaşı, tezkire sahibi Ahdî'nin verdiği bilgiye göre babası, Osmanlı ordusunda bir askerdi, şiirlerinden anlaşıldığı kadarıyla kendisi de sipahi oldu. Derviş bir ruha sahip olan Rûhî, askerî görevlerden ayrılınca diyar diyar dolaşarak kendisine uygun ortamlar aradı, ancak hiçbir yerde yerleşemedi. Şiirinin konuları arasında sosyal hayat ve eleştiri önemli bir yere sahip oldu, tasavvuf alanında da ilerledi. Esrar Dede, Rûhî'nin Mevlevî olduğunu, seyahati sevdiğini, İstanbul'a giderek bir müddet Galata Mevlevîhânesi'nde kaldığını, daha sonra Konya'da Mevlânâ Türbesi'ni ziyaret edip Hicaz'a ve Şam'a gittiğini yazmaktadır. Onun bu seyahatlerinde Anadolu şehirleriyle İstanbul önemli bir yer tutar. Bunun sebebi babasının buralarda bulunmuş olması yanında Osmanlı ülkesinde şairlerin gördüğü itibar olmalıdır. Yaşamı boyunca pek çok yeri gezen Bağdatlı Ruhi, ne yazık ki gezdiği yerlerden umduğunu bulamadı ve bu durum şiirlerine de yansıdı. Şiirlerinde, dolaştığı yerlerde karşılaştığı riyakâr insanlardan, rüşvet yolunu tutan kadılardan, mürüvvetsiz beylerden ve kendi talihinden sık sık şikâyette bulundu. Vahdet-i vücûd anlayışını benimseyen Rûhî tasavvufu şiirine bir malzeme olarak kullanan kalender, hoş edalı, derviş gönüllü bir şairdir. Divanındaki ifadelerine dayanarak onu Mevlevî, Bektaşî ve Hurûfî sayanlar olmuşsa da bir tarikata intisap ettiği bilinmemektedir. Rûhî'ye göre asıl hüner hayatta 'rengîn-edâ' sahibi olabilmektir. Bilhassa şiir ve şair hakkında gazellerinde sık sık tanımlamalar yaparken nazımda sözün kudretini ön planda tutar. Nüktedan, gerçekten sanatkâr ve kudretli bir şair olan Rûhî bu özelliklerine mukabil şiirinde asla büyüklük taslamamıştır. Onun mısralarında samimilik, sadelik ve lirizm hâkimdir. Okuyucuya pürüzsüz, konuşma diline yakın bir ifadeyle meramını kolayca anlatmış, özellikle toplumun aksayan yönlerini çok iyi teşhis etmiş, çağının kusurlarını, insanların mal mülk hırsını iğneleyici bir üslûpla ortaya koymuştur. Arapça ve Farsça'yı şiir yazabilecek derecede bilmesine rağmen dil ve anlatımda sadeliği tercih edip külfetli sözlerden kaçınmıştır. İçtenlik ve lirizmin hâkim olduğu gazellerinde rindâne bir üslûp vardır. Çoğunlukla aruz vezninin düz kalıplarını tercih eder ve bunları hatasız kullanır. Şiirlerinde en çok oğlu Fazlî ile de dost olduğu bilinen hemşerisi Fuzûlî'nin etkisi ve aynı coğrafyada kendisiyle benzer bir hayatı yaşayan Fuzûlî'ye bağlılığı hissedilir. Öte yandan Hurûfî şairi Nesîmî'yi hem meşrep hem söyleyiş yönünden önemsediği görülür. Rûhî kalenderâne bir hayatı çeşitli zorluklar içinde geçirerek Şam'da vefat etti. Ölümüne Buhûrîzâde Mustafa Itrî Efendi, 'Gitti Rûhî adem iklîmine âh' mısraını (1014) tarih düşürmüştür. Rûhî'nin günümüze ulaşan eseri Külliyyât-ı Eş'âr-ı Rûhî-i Bağdâdî adıyla 1287'de (1870) İstanbul'da basılan divanıdır. Ancak burada kaside, tarih ve gazelleri eksiktir. Rûhî'nin ölümsüz eseri hiç şüphesiz terkib-i bendidir. Hayatının sonlarına doğru yazdığı anlaşılan, Hâkim Mehmed Efendi, Cevrî, Sâmî, Fehîm, Sünbülzâde Vehbî, Abdî, Râşid Efendi, Şeyh Galib, Leylâ Hanım, Ziyâ Paşa, Kâzım Paşa ve Muallim Nâci gibi pek çok şairin nazîre yazdığı ve bazılarıyla birlikte basıldığı terkib-i bend sahasında eşsiz kabul edilmektedir. Terkib-i bend, ayrıca şairin bizzat gözlem ve tecrübelerini aktarmak bakımından önemli olduğu gibi 16. yüzyıl toplumunun aksayan yönlerini göstermesi bakımından da değerli bir belge niteliğindedir. 'Sanman bizi kim şîre-i engûr ile mestüz 'Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanur lîk 'Bu âlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyuz 'Gösterip cevrinden ağyara şikayet suretin