“Bir huzursuzluğun romanı: Huzur”

Huzur, Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Osmanlı kültür, medeniyet ve musiki çevresinde Cumhuriyet aydınının kimlik problemlerini ele aldığı romanıdır. 1948'de ilk defa Cumhuriyet gazetesinde tefrika edildikten sonra pek fazla ilgi görmeyen bu eser, bilhassa 1970'li yıllardan günümüze kadar dikkatlerin odağı olmuş ve her nitelikli eser gibi aslında 'sonradan keşfedilmiş'tir. İkinci Dünya Savaşı'nın hemen öncesinde İstanbul'da geçen Huzur, Mümtaz, İhsan, Nuran, Suad isimli karakterler çerçevesinde ele alınmıştır. Roman, ana hatlarıyla işgal ve Milli Mücadele yıllarında Anadolu'da anne ve babasını kaybeden, ardından İstanbul'a giderek amcasının oğluna yerleşip asistan olan Mümtaz'ın kendi yaşantısı ve medeniyet algısı etrafında şekillenmiştir. Huzur, İhsan, Nuran, Suat ve Mümtaz başlıklı dört bölümden oluşur. Birinci bölümünde Mümtaz ağabeyi olarak adlandırdığı İhsan'ın hastalığı ile ilgilenir. O gün akşamüzeri karşılaştığı arkadaşlarından, bir yıldan beri sevdiği Nuran'ın kocasıyla barışarak yeniden evleneceklerini öğrenir. İkinci bölüm, Mümtaz'ın Nuran ile vapurda tanıştığı bir yıl öncesinden başlar. Kocasından boşanmış olan Nuran'la aralarında başlayan aşk İstanbul'un tarihî ve tabii güzellikleri içinde gelişir. Nuran ve Mümtaz söz gelimi İstanbul'u birlikte yeniden keşfederler. Beraber koca bir medeniyetin izlerini bulmaya çıkmış gibidirler. Üçüncü bölüm Nuran ve Mümtaz'ın aşklarına gölge gibi giren Suat'ın etrafında gelişir. Mümtaz'la Nuran evlenme hazırlıkları içinde iken aralarına çok önceden beri Nuran'a âşık olan, kocasından ayrılması üzerine yeniden ümitlenen Suad'ın rahatsız edici mektup ve davranışları girer. Hiçbir ahlâk anlayışı olmayan, üstelik evli ve veremli olan Suad bir çeşit intikam duygusuyla kendini asarak intihar eder. Bu talihsiz olay Mümtaz'la Nuran'ın birbirinden uzaklaşmalarına sebep olur. Zira artık ikilinin aşkına bir intiharın gölgesi düşer. Nuran ise bu vicdan azabıyla Mümtaz'dan uzaklaşmaya ve ondan ayrılmaya karar verir. Son bölüm ise birinci bölümün bittiği ilk günün akşam saatlerinden itibaren devam eder. Suat'ın intiharıyla Mümtaz ruhsal sıkıntılar yaşamış, Nuran İzmir'e gitmiş, İhsan'ın hastalığı ağırlaşır kısacası herkes bir yana savrulur. Mümtaz İhsan'a aldığı ilaçla eve dönerken, Suad'ın halüsinasyonu ile karşılar ve yere düşer. Tam kendine gelip kalktığı bir zamanda İkinci Dünya Savaşı'nın başlamış olduğunu radyodan dinler. Huzur'da bireysel ve toplumsal çöküntü aynı zamanda tezahür eder. Huzur, bir aşk romanı olmanın yanında felsefî, metafizik ve psikolojik problemlerin derinlemesine yaşandığı bir eserdir. Mümtaz'ın şahsında verilen Türk aydını, Huzur romanında, bir aşk macerasının yanında, kültür ve medeniyet mevzularına ait ilgi çekici yaklaşımlar ve kendi fikir ve ruh dünyasında da bir şekilde yaşadığı en temel 'insanî' meselelerle karşılaşmıştır. Bunun yanında musiki, Osmanlı medeniyetinin izleri, İstanbul'un her köşesi ve bilhassa Boğaziçi, doğu ve batı gibi pek çok sorun ele alınmıştır. Romanda Nuran ile Mümtaz'ın İstanbul gezintileri sırasında İstanbul'un tarihi siluetine ve kaybolan mazisine doğru bir yolculuğa çıkmak da mümkündür. İhsan, Mümtaz ve Suad'ın yaptığı sohbetler ise ülkenin yaşadığı kırılmaları Türk aydını kimliği üzerinden vermesi noktasında oldukça önem arz eder. Orhan Okay, İslam Ansiklopedisi'ndeki Huzur maddesinde, 'Huzur aşk, tabiat ve sanat temaları üzerinde kurulmuş, Türk edebiyatında İstanbul'u en güzel anlatan romanlardan biridir.' cümlesini kurmuştur. Huzur, 1940'lı yılların Türk romanları arasında orijinal denilebilecek bir teknikle yazılmıştır. Üçüncü şahıs, yani anlatıcı-yazar ağzından yazılmış bir roman olmakla beraber Huzur'da bir 'ben' romanı gibi tamamen Mümtaz'ın bakış açısı hâkimdir. Gerek kurgusu gerekse içeriği bakımından büyük yenilikler getiren yapıt, kronolojik zaman çizgisinden uzak olması ve barındırdığı bilinç akışı tekniği yönünden de dikkat çekmiştir. Biliçakışı tekniği ile Mümtazın iç dünyasının bütün zenginliklerini ve çelişkilerini seyredebiliriz. Huzur'da asıl çerçeveyi teşkil eden olay yirmi dört saat içine sığdırılmıştır. Oldukça hacimli olan eserin böyle kısa bir süre içine sıkıştırılması yine dönemindeki Türk romanı için bir yeniliktir. Kronolojiyi öteleyerek zaman algısını tamamen yerle bir eden roman, Tanpınar'ın Bergson felsefesinden etkilenerek oluşturduğu zaman anlayışına da göz kırpar. Huzurun otobiyografik bir eser olduğu sıkça iddia edilmiştir. Bir romanın otobiyografik özellikler göstermesi, kahramanda yazarın yaşamından ve fikirlerinden izler taşıması şeklinde tezahür eder. Mümtaz'ın Tanpınar'ın ta kendisi olduğuna dair çıkarımlar yapılmıştır. Fakat bu noktada Berna Moran'ın düşünceleri ilgi çekicidir. Moran Türk Romanına Eleştire Bir Bakış isimli eserinde, Mümtaz otobiyografik özellikler taşır fakat bu Tanpınar tekeline indirgenecek bir durum değildir. Nitekim mesele şahıslarla değil anlatım tekniği ile ilgilidir. Roman birinci kişi yani Modernist romanlarda sıkça karşımıza çıkan özellikle varoluşçuluk akımıyla özdeştirilen 'korku' kavramı üst bir perspektiften baktığımızdan Huzur'un da ana iskeletini oluşturan bir temadır. Huzur romanında hem bireysel hem de toplumsala indirgenen bir ölüm korkusu söz konusudur. Huzur'da başat kişilerin korkuları romanın kurmaca dünyasına uygun olarak verilirken öte yandan da genel bir korku olan savaş korkusu da temalaştırılır. Çocukluk çağında yaşadığı pek çok korku Mümtaz'ın yetişkinlik döneminde yaşadığı korkuların temelini oluşturmuştur. Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış kitabında, ismi Huzur olan romanı 'Bir Huzursuzluğun Romanı: Huzur' başlığıyla tahlil etti. Peki Tanpınar huzursuzluklarla örülü bu romanına neden Huzur ismini koymuştu? Berna Moran bu durumu Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış isimli eserinde şu cümleleriyle ifade eder: 'Huzur, Mümtaz'ın bir masal dünyasına benzeyen, güzelliklerle dolu cennet hayatı ile ezilmiş insanlarla dolu, acılı gerçek dünya arasındaki huzursuzluğunu, yani bir küçük burjuva aydınının estetizmde bulduğu kişisel mutluluğu ile topluma olan sorumluluğu arasındaki bocalayışını dile getiriyor. ' Huzur romanındaki Huzur, bir aydının tüm huzursuzlukları arasında bulduğu estetik bir huzurdur. İstanbul'u eserlerinde sıklıkla işleyen Tanpınar, arka kapak yazısında da belirtildiği gibi, Nuran'la Mümtaz'ın aşkı için bir fon olmaktan çıkarak, bir roman kahramanına dönüşür. İlk ve son bölümde Mümtaz, ikinci ve üçüncü bölümlerde de Nuran'la Mümtaz İstanbul'u gezerken okuyucu da onlarla birlikte İstanbul yolculuğuna çıkar. Çekmeceler'den Üsküdar'a İstanbul'un birçok semti kendilerine has özellikleriyle eserde anlatılır. Kenan Işık tarafından tiyatro metni haline getirilen ve yönetilen eser, İstanbul Belediyesi Şehir Tiyatroları'nda 1997-1998 sezonunda sahnelemiştir. Bununla birlikte 4 Ekim 2016'da İstanbul Devlet Tiyatrolarında da yeniden sahnelenmeye başlayan Huzur, 2018'e kadar Devlet Tiyatrosu repertuarında sahneye taşınmıştır.

“Bir huzursuzluğun romanı: Huzur”

Huzur romanı nerede ne zaman yayımlandı?