Bir şair sultan: Avni mahlasıyla Fatih Sultan Mehmet

💠 II. Mehmed, bilinen adıyla Fatih Sultan Mehmed Osmanlı İmparatorluğu'nun 7. padişahıdır. İlk olarak 1444 -1446 yılları arasında, daha sonra ise 1451'den 1481 yılındaki ölümüne dek 30 yıl boyunca hüküm sürer. 💠 29 Mayıs 1453 tarihinde İstanbul'u fethederek 1058 yıllık Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu'nu yıkar ve bu olaydan sonra 'Fatih' unvanıyla anılmaya başlar. Bu durum, Orta Çağ'ın sonu ve Yeni Çağ'ın başlangıcı olarak kabul edilir. 💠 Bunun yanında Peygamberimiz Hz. Muhammed'in (SAV) 'Konstantiniyye elbet fetih olunacaktır. Onu fethedecek komutan ne güzel komutan, onu fetheden ordu ne güzel ordudur.' hadisine nâil olarak Müslüman dünyası için siyasi öneminin yanında manevi önemini de arttırır. Fatih Sultan Mehmed hakkında bilgiler 💠 Çağ açıp çağ kapatan Fatih Sultan Mehmed, büyük bir cihan devletinin temelini atan bir padişah olduğu gibi aynı zamanda klasik Türk edebiyatının önemli şairlerinden, divan sahibi sultanlardan birisidir. 💠 Vav TV'de yayınlanan ve ilgiyle takip edilen 'Divan' programında bu hafta 'Avnî' mahlaslı padişah Fatih Sultan Mehmed'in Divan'ı ele alındı. Prof. Dr. Nihat Öztoprak, divanı olan ilk padişah Fatih Sultan Mehmed'in şiirlerini inceledi. Prof. Dr. Nihat Öztoprak, 'Klasik Türk edebiyatında şairlerin temel eserlerinden birisi divanlarıdır. Aslında divan şairin ömrünün bereketidir. Bir ömür boyu yazdığı şiirleri bir divanda toplamak bütün şairlerin hayalidir. Bizim şairlerimiz de bu kervana katılmışlar divan yazmaya çalışmışlardır. Osmanlı dönemi sultanlarından 36 sından 27 sinin şiir yazdığı bilinir. Onlardan bilhassa 10 tanesinin divan ya da divançesi vardır. İşte o divan sahibi 10 sultandan biri de Fatih Sultan Mehmed'dir. Fatih'in eserlerinde kullandığı dil, kendi dönemi için sade ve anlaşılırdır. Sanata şiiri feda etmemiş, anlamı gözetmiş ve anlamı öne çıkarmaya çalışmıştır. Bu manada çok da başarılı şiirler ortaya koymuştur.' cümleleri ile edebiyatımızda divan olgusuna dikkat çekti. Mahlas ne demektir? 💠 Genellikle divan şiiri ve Türk halk şiiri şairlerinin eserlerinde kullandıkları ve ünlendikleri takma adlara denir. Mahlas kullanmaya tahallüs, mahlasın yer aldığı beyite de mahlas beyti denir. Mahlas beytinde mahlası sadece isim olarak değil manasından da faydalanarak kullanma ise hüsn-i tahallüs sanatı sayılır. 💠 Öztoprak, şairlerin mahlaslarını nasıl aldıklarına dair şu bilgileri verdi: 'Fatih Sultan Mehmed, divanında mahlas olarak avni kelimesini kullanır ki avni; yardımcı, yardım eden demektir. Bir sultana yakışabilecek bir isim. Biliyorsunuz insanlar isimlerini kendileri almazlar; babaları, dedeleri, büyüklerinin uygun gördüğü bir kelime onlara isim olarak verilir. Ancak mahlaslarını kendileri seçerler. Herhalde Fatih Sultan Mehmed avni kelimesini kendisine uygun görmüştür.' Fatih Sultan Mehmed hangi tarihi kişiliklerden etkilendi? Onun divanının sultanlar arasında şöyle bir özelliği var, sözü ile farklı bir noktaya temas eden Öztoprak: 'İlk divan sahibi sultan… O İstanbul'un fethiyle yalnızca çağ açan, çağ kapatmakla kalmamış aslında cihan devletinin de temellerini atmış; bu temelleri bilim, kültür, sanat ve edebiyat üzerine oluşturmuştur. Onun zamanında biz fevkalade bir ilerlemenin olduğunu görüyoruz. Kaynakların belirttiğine göre Fatih Sultan Mehmed'in çevresinde 185 tane şair vardı ve bunlardan 30 tanesine Fatih Sultan Mehmed maaş bağlamıştı.' Divan nedir? 💠 Farsçadaki 'yazan, yazmak' manasındaki dibir kelimesinden türeyen kelimenin edebiyattaki anlamları şunlardır: ➡ Belli bir kalıpla yazılan ve besteyle okunan şiir türü. Kalıp 'fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün' şeklindedir. ➡ Divan edebiyatı şairlerinin eserlerini topladıkları antolojik eserlere verilen addır. 💠 Divan şairlerinin, eserlerini önceleri serbest, daha sonra belli bir düzen içinde topladıkları kitaplar divanlar, divançeler ve hamselerdir. Divan, divançe ve hamseler, yazarlarının adlarıyla anılırlar. Örneğin; Avnî Divanı, Nedîm Divanı, Fuzulî Divanı gibi. 📌 Hamse ne demektir? Beşleme anlamına gelir. Divan Edebiyatı'nda şairlerin farklı konularda yazdıkları beş ayrı eserin birleştirilmesiyle oluşturulan büyük hacimli eserlere verilen genel addır. 📌Antoloji ne demektir? Seçki anlamına gelir. Seçme şiirleri veya yazıları bir araya toplayan kitap. 📌Divançe ne demektir? Küçük divan anlamına gelir. 💠 Sanatçılar yaşadıkları dönemin sanat, bilim ve fikir adamlarını da etkilerler. Prof. Dr. Öztoprak, programda farklı bir pencere açarak dönemin alim ve şairlerinin gözünden Fatih Sultan Mehmed'i anlatıyor: ➡ Anadolu'daki ilk tezkirenin sahibi Sehibey, Fatih Sultan Mehmed ile ilgili 1538 yılında eserinde bakın şunları söylüyor: 'Nüktedan hünerli, kabiliyetli, alime rağbet eden, sözleri merdane, gazelde üstün başka kimsenin rağbet etmediği kadar şairlere itibar ve iştihar eden, huzurunda şairleri müşare ettiren bir sultandır.' 📌 Müşare etmek: Karşılıklı şiir söyletmek anlamına gelir. 📌 Sehibey kimdir? Divan şairi ve yazarı olan Sehibey, divan şairi Necati'nin yanında yetişti. Önemli isimlerin divan katipliğini yaptı. Onu önemli kılan ise ilk tezkire olan Heşt Behiş'i (Sekiz Cennet) yazmasıdır. Fatih Sultan Mehmed hakkında bilmeniz gereken 15 şey ➡ Öztoprak, diğer dönem şairlerinin Avnî'ye bakışını da şöyle anlatıyor. 'Latifî de tezkiresinde Fatih'in şairleri, şiirleri ile ilgili şunları söylüyor: Nerede olursa olsun, alime ve şaire yardım elini uzatan, maaş veren, alim ve şairleri İstanbul'a davet eden, tabiatı düzgün, avni mahlasıyla müfret ve gazeller yazan eşsiz bir sultan ve şairdir.' Dikkatinizi çekerim. Avni mahlasıyla müfret ve gazeller yazan diyor. Oysa ben bir tane müfretten söz ettim, divanında. Divan ve gazeller yazan dediğine göre demek ki daha fazla müfredi var.' 📌 Latifî kimdir? 16. yy divan şairi olan Latifî'nin asıl adı Abdüllatif'tir. On adet eser yazmıştır ve eserlerinden en ünlüleri Evsâf-ı İstanbul ve Tezkiretü'ş-Şuara adlı mensur eserlerdir. Tezkiretü'ş-Şuara, Anadolu sahasında Sehi Bey'inkinden sonra yazılan ikinci tezkiredir. Latîfî, eserinde şairler hakkında objektif davranmasıyla dikkat çeker. 💠 'Aslında şairleri divanlarını, eserleri tanıtmanın en güzel tarafı şiirlerinden örnekler vermek suretiyle anlatmaktır. Fatih Divanı'nın elimizde bulunan tek nüshasının ilk şiiri Peygamber'e (SAV) naat mahiyetindedir. Aslında sultan şairler pek fazla kaside yazmazlar. Çünkü kaside methiye şiiridir. Sultanlar metheden ve methedilen kişilerdir. Kendilerine kaside yazılır. O yüzden sultanların kaside yazma gibi bir dertleri yoktur ve onlar daha çok gazel ağırlıklı şiir yazarlar.' sözleri ile divan hakkında teknik bilgiler veren Öztoprak, programın devamında Fatih Divanı'nın ilk şiiri olan Peygamberimiz'e (SAV) naattan birkaç beyit paylaşıyor: Yüzün meh-i îd ser-i zülfün şeb-i İsrâ Gamzen yed-i Mûsa leb-i lâ'lün dem-i Îsâ Günümüz Türkçesiyle 'Yüzün bayram ayı gibi, saçların ise Miraç gecesi gibi Gamzen de Musa'nın eli gibi, dudakların da Hz. İsa'nın nefesi gibi' 📌Naat nedir? Bir şeyi överek anlatma, vasıflandırma anlamlarına gelir. Edebiyatta Peygamber Efendimiz'i (SAV) övmek için yazılan şiirlere denir. Bu hüsn-ü Hudâyî ki Hudâ sana virüpdür Mânî-i cihân yazmadı tasvîrüne hem-tâ Günümüz Türkçesiyle 'Bu ilahi güzellik ki Allah (CC) sana bunu vermiştir, nasip etmiştir. Manî bile senin yüzün gibi güzel bir tasviri bu zamana kadar çizmedi' Bellini, Fatih Sultan Mehmet portresi nerede? Avnî seni medh eyledi çün tarz-ı gazelde Matla dedi yüzüne vü ağzuna mu'ammâ Günümüz Türkçesiyle 'Gazel nazım şekliyle Avnî, seni övdü, ey sevgili. Yüzüne matla, ağzına muamma dedi.' ➡ Ağzın muamma oluşu, aslında içindeki sözlerden dolayıdır. Ağız kapalı olduğu zaman içinden hangi sözlerin çıkacağını biz bilemeyiz. Onun için muammadır ve Peygamber Efendimiz'in (SAV) ağzından gerçekten insanlığın kaderini çizen sözler çıkmıştır. 💠 Klasik edebiyatımız büyük ölçüde aşk temeline dayanır. Bu sebepten dolayı kuvvetli bir maziye ve literatüre sahiptir. Bu hususları programda dillendiren Öztoprak, 'Aslında tüm bunlara baktığımızda Avnî'nin bir aşk şairi olduğunu görüyoruz. Yani cihan sultanı olan birisi niçin aşk şairi olur? Dememek lazım. Çünkü bizim klasik edebiyatımızın yapısında, temelinde aşk vardır. Çünkü klasik Türk edebiyatı, insanı güzele layık bir varlık olarak görür ve bundan dolayı sevgiyi, aşkı, güzeli, güzelliği daima baş tacı eder. Ondan dolayı güzel sözler söylemeye gayret eder, bütün işi budur. Aslında Avnî'de aynı şeyi yapıyor.' sözleri ile divan edebiyatındaki vazgeçilmez unsur olan aşk imgesine vurgu yapar. 💠 Sultanlar için şiir yazmak bir rahatlama, ferahlama ve devlet işlerinden bir nebze uzaklaşmadır. Onun için de şairler diğer sultanlara uymak suretiyle aşk şiirleri yazmışlardır. Onlar bazen şah, sultan olduklarını şiirlerinde dile getirirler. Bir şâha kulam ki, kulu sultan-ı Cihan'dır Mihri ruhı şemsi feleğe nur feşandur Günümüz Türkçesiyle 'Ben öyle bir şaha kulum ki onun kulu cihan sultanıdır. Benim sultanım benden daha üstündür. Benim sultanım, sultanlar sultanıdır demeye getirir.' Çağ açıp çağ kapatan padişah Fatih Sultan Mehmet Şah-ı ışkam gam beyabanı bana kişver yeter Ateş- i ahum liva-yı ejderha- peyker eder. Günümüz Türkçesiyle 'Aşk padişahıyım, gam çölü bana ülke olarak yeter. Ahımın ateşi, ejderha yüzlü sancak olarak yeter.' ➡ Esasen her divan şairi aşıktır. Fatih Sultan Mehmed de bir divan şairi olarak aşıktır. Onun için kendisinin şah-ı aşk yani aşkta da şah olduğunu ifade ediyor. 'Gönül evini aşk ile viran eden aşık onun yeniden tamir, imar edilmesini istemez' cümlesiyle Öztoprak, bu durumu şu şekilde açıkladı: 'Niye? Çünkü ondan memnundur. Burada belki bir hususu daha ifade etmek lazım. Şairlerimiz bizim şiirlerinde çok ah ederler, vah ederler; dertlenirler, dertlerinden söz ederler. Ancak biz bu edebiyatın özünü bilmezsek onların ah, vah ve feryat eden bir kimseler olduğunu düşünebiliriz. Ancak dert, onlar için aşktır. Eskiden şöyle dua edilirmiş: 'Allah (CC) derdini arttırsın.' Karşısındakine beddua mı ediyor bu insan? Bugünkü anlamda böyle görünüyor ama böyle değil. Ona Allah (CC) aşkını arttırsın, Allah'a bağlılığın, sevdiğine bağlılığın artsın anlamında dua ediyor.'