Çağları aşan eser: Kabusname

📌 Kabusname, Ziyari Emiri Keykavus'un oğlu Gilan Şah için kaleme aldığı nasihatname ve siyasetname türündeki Farsça bir eserdir. ▶ Eserin sahibi Keykavus'un tam ismi Unsurü'l-Maali Keykavus bin İskender bin Kabus bin Veşmgir bin Ziyar'dı. İran'ın bazı bölgelerine hükümdarlık yapan Ziyari hanedanlığına mensuptu. Fakat Keykavus, Selçuklu'nun saltanat sürdüğü bu yıllarda hükümdarlık değil emirlik yapıyordu. Eşi, Gazneli Sultan Mahmud'un kızı olduğu için onun nezdinde sekiz yıl has nedim olarak görev yaptı. Kabusname adlı eserden yaşama dair alıntı ve öğütler 📌 Kırk dört bölümden oluşan Kabusname, müellifin eseri oluşturma amacı ve sebebini anlattığı mukaddime ile başlar. Hayatın her alanında insanlara yardımcı olacak öğütlere yer verilir. ▶ O dönemde yazılan eserler genellikle müellifin adıyla anılsa da, Keykavus'un kaleme aldığı nasihatler Kabusname olarak adlandırıldı. Yapıtın isminin emirin dedesi olan Kabus bin Veşmgîr'den geldiği düşünülür. ▶ Keykavus, devleti emanet edeceği oğluna verdiği öğütler sadece siyasetle ilgili değildi. Din, hukuk, eğitim, sanat gibi oldukça geniş yelpazeye sahipti. Eserde; Allah'ın varlığı ve birliği, peygamberliğin hikmetleri, anne baba hakkı, yaşlılık ve gençliğin getirdikleri, tıp, astroloji, hendese gibi ilimlerle ticaret, avcılık, alışveriş, köle alıp satma, çalgıcılık, satranç gibi konularda bilgi verilir. Ayrıca yemek yeme, misafir ağırlama, konuşma ve dinleme gibi hususlarla ile ilgili görgü kuralları anlatılır. 📌 İslam'ın ilkelerini temel alan Kabusname, ideal insanın oluşması için kaleme alındı. Nitekim eserin konuları da bu çerçevede gelişti. Keykavus öğütlerini verirken iki yönden yaklaştı. İlk önce İslami düşünceye uygun olarak bilgiler aktarıldı. Ayetler, hadisler veya alimlerin sözleriyle bu düşünceler pekiştirildi. ▶ Sonrasında bu düşüncelere bağlı olarak küçük hikâyelerle ve âlimlerin öğütlerine dayanarak kişinin nasıl davranması gerektiğini belirtti. Pendname nedir, özellikleri nelerdir? Ey oğul! Gençler kendi bilgilerini yaşlıların bilgisinden üstün görürler. Bu kanaatin yanlış olduğunu bildiğim halde, sana yol göstermek için susarsam doğru olmaz. Bütün tecrübelerimi yazdım; ama az ve öz yazdım. Çünkü her şeyin azı ve özü faydalıdır. 📌 Keykavus, nasihatlerini sıralarken üstünlük ya da serzenişte bulunmaz. Aksine daha önce yaptığı hatalardan bahsederek oğlunun bunlardan ders almasını ister. ▶ Sanat gayesi güdülmeden basit ve anlaşılır bir dil kullanılarak yazılan eserin her sayfasında tarihi olaylardan söz edilir. 📌 Keykavus, oğluna öğüt verirken başından geçen olayları ve hanedanlığın yaşadığı hadiseleri de aktararak anlatımı canlı kıldı. Kabusname'de toplam 56 hikâye bulunur. Bunlardan 10 tanesi bilinmeyen kişiler hakkında, beşi emir ile ilgili ve geriye kalan 41'i ise tarihi şahıslarla ilgilidir. Her hikâye konuya uygun şekilde verilir. ▶ Ayet ve hadisler, İran hükümdarları ve Yunan filozoflarından veciz sözler, Gazneli, Büveyhi ve Selçuklu dönemi tarihinden örnek hikâyeler ve atasözleriyle verilmek istenen mesaj daha anlaşılır hale getirildi. Bunların yanı sıra eserde emirin kendi kaleme aldığı şiirler de mevcuttur. İslam dünyasının en başarılı devlet adamı 📌Keykavus'un dönemin bütün ilimlerinden haberdar olduğunu verdiği öğütlerden anlaşılır. Tıp ilminden söz ederken oğluna aynı zamanda kitap tavsiyesinde de bulunur. Bütün anlattıklarını ayrıntılı olarak bulabileceğini söyledikleri eserler Calinus (Bergamalı Galenos) ve Bukrat (Hippokrates)'a aittir. ▶ Aristo'nun felsefesinin hakim olduğu düşünceler de yer alır: 'Eşya değişmektedir, algılayabildiğimiz her şey değişiyor. Kimi zaman şu nitelikleri alıyor, kimi zaman bir başkasını. Öyleyse bu oluşu açıklarken değişiklik anında baki kalan ama çeşitli nitelikleri alabilen bir şey olması gerekiyor. Aristo bu şeye heyula adını veriyor. Bu ilk maddedir, ama elle tutulabilen bir madde değildir sabittir, yok olmaz, çeşitli görünüşlere bürünebilir. Suretsiz madde yoktur, öyleyse madde, nitelik ve suret hep birlikte mevcuttur. Değişmeyi açıklamak için, kalıcı, ama değişebilen, heyula adını verdiğimiz madde ile değişmeyen, ama çeşitli görünümleriyle çevremizdeki her an değişen alemi meydana getiren sureti kabul etmek zorundayız.' 📌 Fars edebiyatının en seçkin eserleri arasında yer alan Kabusname, Nizâmülmülk'ün Siyasetnamesiyle aynı çağda yazıldı. ▶ Dönemin siyasi, iktisadî, ilmi, hukuki durumunun yanı sıra eğitim-öğretim, sanat ve meslekler hakkında önemli bilgileri okuyucularına sunan Kabusname, Moğol istilasından önceki İslam medeniyetinin bir özetini oluşturur. Devlet yönetme sanatını kaleme alan siyasetnameler İnsanların bir âdeti vardır, değerli bir malları olursa, onu değerli birine vermek için saklarlar. İşte benim bu dünyadan elde ettiklerimin en değerlisi bu öğütlerdir ve en değerli kimsem de sensin. İşte son günlerimde, bu öğütleri sana veriyorum, inşallah sana faydası dokunur. 📌 Bu nasihatname, İslami değerleri aktarması, sanat ve ilim gibi konularda geniş bilgi vermesi nedeniyle kendinden sonra gelen yazarları etkiledi. Genceli Nizami'nin Hüsrev ü Şirin'inde, Feridüddin Attar'ın Esrarname ve Mantıku't Tayr'ında Kabusname'den alıntılar yapılır. ▶ İlk olarak Rızâ Kulı Han Hidâyet tarafından neşredilen Kabusname, daha sonra çeşitli tarihlerde yirmiye yakın baskısı yaptı. 📌 Kabusname, kendi coğrafyasının sınırları dışına taşıp ilgi gören eserlerden biridir. Türkçenin yanı sıra İngilizce, Fransızca, Almanca, Japonca ve Rusçaya çevrildi. ▶ Osmanlı döneminde beş kez çevrilen eserin en önemli tercümesi Mercimek Ahmet'e aittir. İkinci Murat'ın '... Hoş kitaptır ve içinde çok faideler ve nasihatler vardır; ama Fârsî dilincedir. Bir kişi Türkiye tercüme etmiş, velî ruşen değil, açık söylememiş. Eyle olsa hikâyetinden halâvet bulmazız. Ve lâkin bir kimse olsa ki bu kitabı açık tercüme etse, ta ki mefhumundan gönüller haz olsa...' buyruğu üzerine Mercimek Ahmet eseri Türkçeye tercüme etti. Birden çok dile çevirisi yapılan 10 kitap 📌 Mercimek Ahmet, Kabusname'yi çevirirken oldukça titiz davranıp telif sayılabilecek bir eser meydana getirdi. Tercüme yaparken kendi bilgisini kattı, açıklama ve eklemeler yaptı. Kitabın nasıl tercüme edildiğini ise eserin ön sözünde anlattı: 'Şöyle bilmek gerektir ki insanlar arasında Allah'ın yarattıklarının en güçsüzü olan ben İlyas oğlu Mercimek Ahmet -Allah o ikisini bağışlasın- bir gün Filibe yolunda padişahın hizmetine vardım, baktım ki cihanın sultam, zamanın galibi sultan soyundan Sultan Murat Han -Allah mülkünü daim, devletini ebedi eylesin- elinde bir kitap tutar. Bu hakir hasta gönüllü, o alicenap padişaha 'Bu, ne kitabıdır?' diye sordum, o tatlı sözüyle 'Kabusname'dir diye cevap verdi ve dedi ki, 'Hoş kitaptır, içinde çok yararlı şeyler ve öğütler vardır ama Fars dilincedir, bir kitabı Türkçeye çevirmiş, ama anlaşılır değil, açık söylenmemiş, bundan dolayı hikâyesinden tat bulamayız. Ama bir kimse olsa bu kitabı açık ve anlaşılır bir biçimde çevirse, ta ki anlamından gönüller haz alsa.' İşte bu hakir gayret gösterdim, 'Buyurursanız ben çevireyim' deyince, o temiz görüşlü padişah 'Senin ne haddine' demedi 'Hemen çevir' diye buyurdu. İşte ben hakir de çalıştım, gerçi bu kadar gücüm yoktu, ama onun himmetinin bereketiyle Kabusnâme'yi Türkçeye çevirdim. Şöyle ki bir sözü aralayıp geçmedim. Aklımın erdiğince kimi anlaşılması güç sözleri de basit olarak açıkladım, tâ ki düşünerek okuyanlar anlamından haz alsınlar ve bu güçsüzü hayır dua ile ansınlar.' 1432 yılında tamamlayarak sultana sundu. Çağları aşan Kabusname eserinden hikmetli öğütlere gelin daha yakından bakalım👇 Ey oğul! Allah'ın emri gereğince şükredersen, az olan şükrün çok yerine geçer. Nitekim Allah din içinde beş türlü ibadet buyurdu. Eğer gece gündüz çalışsan, acizlikten başka bir şey elde edemezdin, ama o ölçüyle beş türlü ibadet buyurdu. Onun ikisini zenginlere, kalanını da bütün halka verdi. Bunlardan biri Allah'ın birliğini ve Muhammed Mustafa'nın (sav) peygamberliğini dil ile söylemektir ve gönülle inanmaktır. Diğeri beş vakitte namazdır, öbürü de yılda bir ay oruç tutmaktadır. Namaz ve oruç Allah'ın has nimetidir, onları has kullarına nasip kılmıştır. İkisini de yerine getirmekte kusur etme. Eğer bu ikisinde kusur edersen avamdan olursun, seçkinlerden olmazsın. İhtiyacı olan birisi senin yanına gelecek olsa, onun için çalış, çabala; emeğini ondan esirgeme. Bu insan, düşmanın veya seni çekemeyen biri olsa da, farklı davranma. Ola ki o düşmanlık dostluğa dönüşe. Gayet alçakgönüllü ol, burnu büyük olma. Okumaktan üşenme, ne okursan ezberlemek ve ezberini tekrarlamak ardınca ol. Meraklı ol, sözü gözle ki nereden gelir, nereye gider. Alimleri sev ve daima ilim ehline yakınlaş, onların katında hürmetli ol, edepsiz olma. İlim öğrenmekte hırslı ol, unutkan olma. Ama üstadına ve her iyilik gördüğüne karşı haktanır ol.