Cemal Süreya’nın Papirüs’teki yazılarından edebiyatımıza dair düşünceleri

Vedat Günyol, bir yazısında Cemal Süreya'nın fikir adamı kimliğini 'Cemal Süreya, sade bir şair olarak mı karşımızda? Hayır, o şairliğinin yanı sıra, bir nefis denemeci, bir portre yazarı, zekâsının inceliğinde, şakasının doruğunda, gözlemciliğinin aşılmazlığında bir düşünce adamıydı aynı zamanda' cümleleriyle açıklar. Edebiyat alanındaki entelektüel birikimi, şiirini de olumlu manada etkilemiştir şairin. Yalnızlığın ve aşkın başkenti: Cemal Süreya Papirüs, Cemal Süreya'nın 1960'da çıkardığı edebiyat dergisi. Yalnızca dört sayı çıkardıktan sonra kapatılan dergi, 1966'da yeniden yayın hayatına birinci sayıdan başlayarak 1970'e kadar varlığını sürdürdü. Bu yazılarda Cemal Süreya'nın fikir adamı kimliği ile karşılaşır, dil ve edebiyat hakkındaki görüşlerini öğrenebiliriz. Tomris Uyar, Papirüs'ten Başyazılar kitabının girişinde dergiyi çıkarırken yaşadıkları maddi zorluklardan şu şekilde bahseder: 'İlk bunalımı; Edip Cansever sayesinde atlattık. Cansever, yazıhaneye serdiğimiz küçük halının çok değerli olduğunu belirtince, onu hemen gözden çıkardık. Ve küçük halı sanırım Edip Cansever'in engin antikacılık bilgisi (!) yüzünden, ettiğinden oldukça yüklü bir fiyata alındı ortağı Mösyö Jak tarafından. Halı temizlendi, biz de tertemiz iki Papirüs'e daha sahip olduk.' Dergi ve insanların yaşamlarını bağdaştıran Tomris Uyar, derginin mahiyetini 'Dergilerin de insanlar gibi bir yaşamı var. Papirüs'ün ilk sayıları, her şeye karşın birbirini seven, sevdikleri işleri birlikte götürmekten mutluluk duyan üç kişinin ne kadar heyecan verici bir işi ortaya çıkardıklarının bir göstergesi.' cümleleriyle izah eder. Cemal Süreya'dan 1 kitap 1 cümle Papirüs'ten Başyazılar kitabı Papirüs dergisindeki yayımlanan başyazıları ihtiva eder. Kitap dergide yayımlanan 37 yazıdan oluşur. Zühal Tekkanat'ın derlediği kitap 2015 yılında yayımlanmış. Yazıların konuları genel olarak şiir, mitoloji, edebiyattaki yeni tipler, telif ve sürüm, Nurullah Ataç, yazar ve devlet ilişkisi, konuşma dili ve şiir arasındaki ilişki, Tevfik Fikret, Anadolu'daki okurlar, imge ve Türk aydınları hakkındadır. Cemal Süreya, Doğan Hızlan ile yaptığı bir röportajında yazılarında en çok Türk edebiyatı hakkında düşünmeye çalıştığını söylemiş. Odak noktasını Türk edebiyatına çeviren şairin yazılarında zengin bir entelektüel birikim göze çarpıyor. Kitabı incelemek ve satın almak için tıklayın. Cemal Süreya, bu yazısında edebiyatta yeni bir aydın tipi doğduğunu açıklar. Süreya'ya göre bu yeni aydın tipi, 'Edebiyatın genel ve ortak sorunları üstüne oldukça yüklü fikirleri olduğu halde Türk edebiyatı karşısında yabancı kalmaktadır.' Bu yeni tip, Orhan Kemal'i Camus'den sonra okur, ilk kaynağı her zaman Batı'dır. Süreya, bir edebiyatı kavramanın aynı zamanda o edebiyatın iç konjonktürünü de kavramakla ilişkili olacağını düşünür. Mitolojiye dair düşünceleri 'Mitoloji Havarileri' isimli yazısında bazı Türk yazar ve şairlerin Yunan mitolojisine yönelmesini konu edinir. Bunun temelini Tanzimat'tan itibaren ele alan Süreya, bu sanatçıların Anadolu insanının başlangıcını Eski Yunan'a götürmelerinden ötürü Yunan mitolojisine neredeyse kendi mitolojimiz gözüyle baktıklarını söyler. Bu konuya Cemal Süreya oldukça özgün bir bakış açısı geliştirir. Sanatın doğasından hareketle bir yorumlama yapar. Süreya'ya göre sanatın bazı noktaları evrenselken bazı noktaları belli bir sosyolojik müştereklikten doğar. Yani toplumun kendi iç dinamiklerinden meydana gelir. Ünlü şair, mitolojinin de sosyolojik bir müştereklikten doğduğuna inanır. Temel kaynak olma hususunda mitoloji alışverişini kabul etmez, 'Sanatta teknik alışverişiyle öz alışverişini birbirine karıştırmayalım' cümlesini kurar. Cemal Süreya'nın Sevda Sözleri'nden duygu yüklü 30 alıntı Cemal Süreya'nın bu yazısından dönem koşullarıyla ilgili önemli bilgiler ediniyoruz. Süreya, Türk şairinin, hikayecisinin, romancısının, denemecisinin kitabını bastıracak bir yayınevi bulamadığından yakınır. 'Gerçi şimdi içinde bulunduğumuz durumda daha çok tek tek kitaplar konuşuluyor. Yayınevleri yok, kitaplar ve var genellikle. Ama bu durum durulacaktır. Yayınevlerinin adları önem kazanacaktır. Okur tek tek kitaplara değil, yayınevinin bütününe, adına, otoritesine yönelecektir.' Cemal Süreya'nın ortaya koyduğu ön görüşün günümüzde gerçekleştiğine dair yorumda bulunabiliriz. Güdümlü Sanat Eleştirisi Cemal Süreya, bazı yazarların yalnızca belli bir siyasi ve toplumsal ideoloji doğrultusunda güdümlü sanat yapma isteğini eleştirir. 'Bir sanat eserinde sanat ve kültür değerleri vardır. Bunlar çok defa iç içedirler, yapışıktırlar birbirlerine. Bir esere yalnız kültür değeriyle bakılabildiği gibi sanat değerleri yönünden de bakılabilir. Ancak yalnız birini görüp öbürünü hiçlemek doğru değildir.' Cemal Süreya, bu yazısında Nurullah Ataç'tan bahseder. Nurullah Ataç'ın Türkçe'ye en sağlam söz dizimini getirdiğini düşünür. Ayrıca dönemin koşullarında Garip hareketine arka çıkarak yenilikçi şiirin en büyük destekçisi olduğundan da bahseder. 'Orhan Veli biraz da Ataç'ın zaferi olmuştur.' Aynı zamanda Ataç'ın eleştirmenliği hakkında şu cümleleri kurar: 'Ataç bir fikir adamı değil, bir mizaç adamıydı. Düşünce gelir, onda mizacın öksesine tutuluverirdi. Eleştirmen ya da deneme yazarı olarak bir tarih bilinci yoktu. Gerçeği gelişigüzel bir yerinden yoklar, bununla neşelenir ve yetinirdi.' Romanın beslendiği kaynak olarak şiir Şair, az gelişmiş ülkelerde şiir türünün daha ön planda tutulduğunu iddia eder. Batı'da denemeye kaynaklık eden türün daha ziyade efsane ve eski şövalye hikâyeleri, mektuplar, anılar olduğunu düşünen Cemal Süreya, az gelişmiş ülkelerde kendisine yer edinmeye çalışan roman türünün en büyük kaynağını ise şiir olarak görür. Cemal Süreya, her sanat eserinin ister istemez siyasal bir anlamı ve belli bir sınıfın, hayat görüşünün koşullarıyla yüklü olduğuna inanır. Şaire göre bu anlamda Nazım Hikmet'in şiiri de siyasal bir şiirdir. Cemal Süreya nezdinde, 'Nazım Hikmet şiirini hayatıyla tama doğrulamış bir şairdir.' Fakat Süreya, aynı zamanda düşüncenin şiirsel akışı engellememesi ve şairi de ezmemesi gerektiğini savunur. 'Tevfik Fikret'le Mehmet Akif kendi dünya görüşlerinin şiirsel karşılığını bulma yolunda çalışmış ve onu ayrıntıya indirebilmiş iki şairimizdir. Bu bakımdan ikisini de başarılı örnek olarak alabiliriz.' Cemal Süreya, 'Konuşma Dili ve Şiir' yazısında şiirin Orhan Veli kuşağıyla konuşma diline yaklaştırıldığını, fakat 1950 kuşağının yeni bir şiir dili değerlerini aramaya koyulduğunu anlatır. Bu dönemde şiir başlı başına bir dil işi olarak ele alındığından konu daha fazla önem kazanmış. 'Şiir ayrı bir dildir ama kuş dili de değildir. Bunu göremediler. Eliot bir güzel haklılandı.' Şair aynı zamanda konuşma dilini şiir dilinin ilk mayası olarak görmüş. Süreya, Öztürkçe eğilimlerine de şiir noktasından eleştiri getirir: 'Öztürkçe eğiliminin içinde, kavramların üstüne birer kelime kabuğu, şiirsel birer kabuk oluşmamıştır daha. Kendi kavram niteliklerinden ibaret, sessiz, tarihsiz kelimelerdir yeni kelimeler.' Cemal Süreya'dan her bir sayfasında duygu saklı 10 kitap 'Şiirimiz Üstüne Bir İki Söz' isimli yazısında şair, Türk şiirini bazı milletlerin şiirinden üstün görür. 'Türk şiirinin birçok ülke şiirine göre daha gelişkin, daha umutlu, daha 'istidatlı' olduğunu görüyoruz. Bugün gerçek şiirin daha çok İspanya'da, Fransa'da, Latin Amerika ülkelerinde soluk aldığı bir gerçektir. Bunlara Akdeniz ülkeleriyle Türkiye'yi de rahatlıkla katabiliriz.' Şair aynı zamanda Türk şiirini Alman şiirinden daha diri; Macar ve Amerikan şiirinden daha çılgın ve ince bulmuştur. Cemal Süreya, Türk şiirinin Tanzimat'tan itibaren bazı şiirine fazlasıyla koşullandığını düşünür. Şaire göre, Türk şiirini Batı şiirinin yedeği olarak telakki etmek insafsızlıktır. Yazımızda Cemal Süreya'nın edebiyat hakkındaki görüşlerine yer verdik. Görüldüğü gibi Türk edebiyatına çeşitli açılardan bakarak yorumlamalar getiren Cemal Süreya'nın düz yazılarının fikirsel anlamda günümüz edebiyatçılarına söyleyeceği çok şey var…