Cemil Meriç, Necip Fazıl'ı nasıl anlattı?

Edebiyatımızda Cemil Meriç kadar samimi ve içten yazan başka bir yazar bulmak zordur. Onun nesri şiire dönüştürmesi, düşüncesinin derinliğinden kaynaklandığı kadar okumaya ve yazmaya duyduğu sevgi ve iştiyaktan kaynaklanır. İçselleştirerek kaleme aldığı nesirler, okuyanda şiir tadı bırakmakla kalmaz, insanın ruhuna sirayet eder. Kalem oynatırken vecd halindedir; bu yüzden dışarından etkilenmelere açık değildir. Sözünü, samimiyetle ve içtenlikle söyler. Nesirlerinde yazar ve sanatçıların yüzüne değil, ruhunun derinliklerine ayna tutar, müthiş tanımlamalar yapar. Kişinin 'kendi kendisini tanımasını' sağlayacak metinler kaleme alır. Bu metinler, öylesine uzun anlatımlardan meydana gelmez. Bilakis bir cümle veya bir paragrafla özetlenmiş veciz sözler/tanımlardır. Dünya edebiyatında bu denli derinlik ve ustalıkta biyografik/portelere imza atan yalnızca Stefan Zweig vardır. Cemil Meriç her biri alanında kült sayılabilecek kitaplarında Türk edebiyatının en önemli yazar ve düşünce adamlarını anlatır; onlar hakkında tahlil ve tanımlar yapar. Bu anlamda eserlerine bakıldığında, Doğu ve Batı'dan birçok fikir adamı ve sanatçının yer aldığını görülür. Hayranlıktan gözü kamaştığı Balzac, münzevi yıldızlar olarak tanımladığı Dante, İbn Haldun, Camoens, büyük adamlar olarak gördüğü Shakespeare, Baudelaire, Dostoyevski, Tolstoy… O, kitap veya bir makaleyle anlatılabilecek bir düşünce veya kişiliği tek bir cümleye sığdırmış, derin bilgi ve birikimiyle ruhî tahliller yapmıştır. Onun yapmış olduğu tanım ve tahliller, birer veciz söz/aforizma derecesindedir. Tahlil ve tanımlamaları bizdeki karşılığıyla atasözü veya deyim gibidir. Örneğin İbni Haldun için 'Orta Çağ'ın karanlık gecesinde muhteşem ve münzevi bir yıldız; ne öncüsü var ne devamcısı. Mukaddime, çağları aydınlatan bir fecir.' demiş ve onun hakkında söylenebilecek her şeyi adeta özetlemiştir. Onun bir sözünden uzun bir makale yazılabilir. Okumuş olduğu kitapları, hayranlık duyduğu sanatçıları, hatta sevmediklerini dahi kendi duygu ve düşünce imbiğinden geçirerek yepyeni tespit ve tanımlamalarla okuyucuya sunmuştur. Cemil Meriç'in Türk edebiyatında üzerinde durduğu isimler arasında Yahya Kemal, Nâzım Hikmet, Kemal Tahir, Ahmet Hamdi Tanpınar, Necip Fazıl, Peyami Safa ilk sıraları alır. Bu sanatçıları bazen birbiriyle kıyaslar bazen tek başına ele alır, bazen göklere çıkarır bazen de yerin dibine batırır. Ama neyi nasıl söyleyeceğini çok iyi bilir. Sanatçılar duygu, düşünce ve zaaflarıyla büyüktürler. Bunu Necip Fazıl'ın kendisi şöyle tanımlar: 'Hiç kimse benim düştüğüm yere düşmemiş ve hiç kimse benim yükseldiğim yere çıkmamıştır.' Cemil Meriç de Necip Fazıl'ı tanımlarken, tıpkı Batı'da olduğu gibi onun lehinde ve aleyhinde olabilecek her türlü ifadeyi kullanmıştır. Bugün Necip Fazıl'ı hak ettiği yere oturtabilmek için, onu eserleri ve kişiliğiyle bir bütün olarak ele almak ve hak ettiği yere oturtmak istiyorsak, aydın ve düşünce adamı Cemil Meriç'in söylediklerine dikkat kesilmeliyiz. Bu anlamda eserleri ve kişiliğiyle bazen övgü, bazen yergiyle anılan üstat Necip Fazıl'ı, eserleri ve kişiliği üzerinden tanımlayan ve tahlil eden Cemil Meriç, oldukça önemli noktalar üzerinde durmuştur. Cemil Meriç, yaptığı tanım ve tahlillerde genellikle örneklendirme ve kıyaslama yoluna başvurur. Özellikle tanımladığı sanatçıları çağdaşı olanlarla kıyaslar veya ondan önce benzer şeyler söyleyenler varsa onlara atıf yaparak anlatır. Örneğin Mehmet Akif'i Tevfik Fikret ile, Peyami Safa'yı Ahmet Hamdi Tanpınar ile, Necip Fazıl'ı ise Nâzım Hikmet ile kıyaslar. Bu kıyaslama çağdaş olan yazar ve sanatçıların daha iyi tanınmasına vesile olur. Bazen de bir dönemi anlatırken kişiler üzerinden gider. Örneğin Türk şiirinden bahsederken üç büyük ustadan Necip Fazıl'a da atıf yapar ve şöyle der: 'Son devirde Yahya Kemal, Necip Fazıl ve Nâzım Hikmet vardır şair olarak. Necip, hecede ustadır. Günümüzde şair yetişmez, yetişemez. Evladım, artık şiirle kavga yapılmaz. Kavganın vasıtası nesirdir.' Böylece Necip Fazıl'ın şair olarak hakkını teslim eder. Necip Fazıl'ın O ve Ben kitabını okurken, 'Necip, sanatta tatlıdır. Bu kitap Babıâli 'den çok daha mühim, psikiyatri bakımından. Büyük bir çılgın Necip, Türkçe bilen, büyük bir çılgın.' diye yazar. O ve Ben adlı eserini stadın psikolojisini, ruh yapısını, bilinçaltının derinliklerini ele veren bir kitap olarak görür. Ardından kitabın 'psikiyatri' bakımından üzerinde durulmasını tavsiye eder. Dikkat edilirse Cemil Meriç, O ve Ben 'in, Babıali kitabından daha önemli olduğunu söyler. Zira söz konusu kitabı okuyanların da görebileceği gibi üstat, Babıali 'de çevresindeki genç yazarlar hariç, hiçbir yazar ve şairi beğenmez, her birine bir kulp takar ve her eserinde olduğu gibi 'ben'ini öne çıkarır. Necip Fazıl hakkında bu ifadeleri sarf eden Meriç, onun hece şiirindeki ustalığının özellikle altını çizer ama hakikati söylemekten de çekinmez: 'Alafranga şairlerin içinde hecede bir Yahya Kemal yok. En orijinali Necip Fazıl. Onun da başlıca bahtsızlığı heceye saplanıp kalmasındadır. Hecenin kendine mahsus bir kuruluğu vardır. Aslında heceyi millî diye değil, Fransızlar kullanıyorlar diye aldılar.' Cemil Meriç, Necip Fazıl'ı 'Batı tesirinde kalmış bir Doğulu' kendi ifadesiyle bir 'muzdarip' olarak görür ve birçok yazısında onun Batılı kafasıyla Doğulu ruhunun/kalbinin çatışmasına vurgu yapar. Zira Batılı bir kafa ile Doğulu bir ruhun çatışmasının getirdiği yaman çelişkiyi en iyi anlayabilecek kişilerin başında Cemil Meriç gelir. Çünkü kendisi de Batı düşüncesiyle yoğrulmuş doğulu bir insandır. Paris hülyalarının şehri, Balzac ise idolüdür. Bu ikilemi ruhunun derinliklerinde en çok hisseden kişidir. Örneğin muzdarip olarak öne sürdüğü Peyami Safa'yı anlatırken gerçekte kendini anlatır, 'camiden içeri girmemiş adam' diye tanımladığı Tanpınar'ı tasvir ederken de kendini anlatmaktadır. Bu bağlamda arafta kalmış, muzdaripleri en iyi anlayan kişi kendisidir. Tanpınar'ın Paris hayranlığını anlatırken aslında kendi hayranlığını anlatır. 'Bir trajedidir' diye tanımladığı Necip Fazıl'ın ruhunun derinliklerine inerken, gerçekte kendi bilinçaltını dışa vurur. Bir sohbetinin bir yerinde 'biz hepimiz sisler içinde konuşuruz' diye itirafta bulunur. Hepimiz dediği kişiler zaman zaman tanım ve tahlillerini yaptığı, Yahya Kemal, Ahmet Hamdi, Necip Fazıl, Peyami Safa'dır. Bu sisler içinde konuşma, onun düşünce olarak saf ve berrak olmasının getirdiği bir itiraftır. Meriç'e göre iman akla dayanmayan çok farklı bir şey. İnanmak ise başlı başına bir olay. Bu pencereden olaya bakan Meriç, Necip Fazıl'ın hidayete ermesine temkinli yaklaşır. Ve şöyle der: 'İman saf aklın konusu değildir. İman saf aklın kanatlanışıdır. Seyyal ve müphem hayallere yer verecektir şiir. Sezilir, hissedilir ve inanılır. Allah'ın ne varlığı ne yokluğu ispat edilir. Dosto ve Weber çırpınıyorlar inanmak için. En bedbahtlar kâfirlerdir. Çünkü neyi kaybettiklerini biliyorlar. İnanmaya ihtiyaç duyuyorlar çünkü.' ' 'Men acze idrake edereke' yani idrak edemeyeceğini idrak eden, aslında idrak etmiştir. Necip bir çileden söz eder. Kitabının ismi de Çile'dir zaten. Hakikatte çile ile iman aynı yerde bulunmaz. Teslimiyetin olduğu yerde çile yoktur. Kendi kendisini inandırmanın cehdi içindedir Necip. İslam, imana varmaktır, kabul etmektir. İnanan adamda tereddüdün verdiği endişe kalmaz. Sonra artık imanın mükellefiyetlerine layık olmak gelir. Allah'a yaklaşırken layık olmak için gösterilen gayretler vardır. Şiir bir iman sanatıdır.' Meriç'e göre, Necip Fazıl'ın samimi arayışını Batı'nın nihilist ve ateist filozoflarıyla bir görmemek gerekir. Zira 'şiir Allah'ı aramanın adıdır' diyen üstat, Türkçe'nin en güzel ve en eşsiz 'Allah' şiirlerine imza atmıştır. Cemil Meriç'in, Necip Fazıl hakkında yaptığı tanım ve tahliller, aslında onu ne kadar iyi tanıdığını ve kavradığını gösterirken, diğer yandan kendisinin de nerede durduğunun ipuçlarını vermektedir. Bir yazarın en büyük amacı anlaşılmaktır. Necip Fazıl'ı anlayabilmenin yolu, ona övgüler dizen ve kutsayanlardan değil, Cemil Meriç gibi tanıyan, tanımlayan ve tahlil edenlerin yazdıklarından geçer. Bugün üstat Necip Fazıl'ın biyografisini kaleme alan birçok kimse, Cemil Meriç'in baktığı noktadan üstadın eserlerine ve kişiliğine bakma cesareti göstermez. Meriç, Tanzimat'tan bu yana Türk şiirinin geçirdiği evreyi anlatırken; 'Bâki, Fuzuli, Nedim, Şeyh Galip'in hala rakipsiz olduğunu, Hamit, Fikret, Haşim, Yahya Kemal ve Necip Fazıl'ın ise Himalayalar'da birer zirve olduğunu' söylediğini unutmamak gerekir. Cemil Meriç, üstadı anlatırken eserleri ve kişiliğini doğrusu yanlışıyla bir bütün olarak ele almıştır. (Türk Edebiyatı dergisi, 501. sayı / Temmuz 2015)