Divan edebiyatında sıkça kullanılan terimler

Mâsivâ: 'Allah'tan gayrı sayılan her şey' anlamında kullanılır. Mâsivâdan geçmek, kendini Allah'a vermektir. Sufilere gönülde, Allah'tan başka bir şey bulunmaz. Gönlünde başka bir sevgi olan kişi de mâsivâdan kurtulmuş sayılmaz. Dervişliğin aslı ise mâsivâyı terk etmekti. Sûfîler insanın gönlünü ilâhî tecellilerin yansıdığı parlak bir aynaya, mâsivâyı da yansımayı engelleyen tozlara benzetmiş, ilâhî tecellilerin yansıması için aynanın tozlardan silinip temizlenmesini şart koşmuşlardır. Kelimenin 'siva' şekli de kullanılır. Masiva terkin urup nice zamandır ya Rab Zâhid: Kaba sofu, zahit. Allah'ın buyruklarını yerine getirmekle birlikte, şüpheli şeylerden de kaçınan kişidir. Bunlar dini konularda anlayışı kıt, her işin ancak dış kabuğunda kalabilen, derine inmesini beceremeyen, ilim ve imanı dış görüşüyle anlayan, durmadan öğüt verip topluma düzen verdiklerini düşünen kişilerdi. Bu kişiler dar kalıplı bilgilere bağlıdır ve samimiyetleri yoktur. Tek emelleri cennete kavuşmak olsa da güzellikleri göremezler. Başkalarına ıstırap verirler. Perhiz öğredir bana zahid kişilenir Kâf: Dünyanın etrafını çevrelediği ve aşılmasının imkânsızlığına inanılan dağlar zinciridir. Efsaneye göre Yecüc ve Mecüc, Anka bu dağın arkasındadır. Masallarda çokça anlatılan Kaf dağının yüksekliği rivayetlere göre 500 fersahtı. Yüksekliğin, ihtişamın, uzaklığın sembolü olan Anka ile birlikte anılır. Kur'an-ı Kerim'de geçen Kaf suresi, kaf harfi ile başlar. Bunu bazı müfessirler Kaf dağı olarak tefsir etmişler ki yeşil zebercetten olduğunu ve semanın onun üzerinde olduğunu söylerler. Tasavvufta Kaf dağı mürşid-i kamilin vücududur. Bizim yurdumuza hiç idemezsin Kaknüs: Oldukça büyük ve efsanevi bir kuştur. Rüzgar estikçe gagasından çeşitli sesler çıkartırdı. Rivayete göre türlü renklerle ve nakışlarla bezeli, bir kuş olan kaknüsün gagasında üç yüz delik vardı. Çıkardığı seslerle etrafına toplanan diğer kuşları avlardı. Bin sene kadar yaşaya bu efsanevi kuş, bu müddetin hitamında birçok çalı çırpı toplayıp üzerine oturur, hayata vedasından ve teessürden dolayı hazin hazin ötmeye başlardı. Hızlıca çırptığı kanatlarından çıkardığı kıvılcımlarda otlar tutuşur ve parlak bir ateşte yanardı. Geriye kalan küllerden ise bir yumurta ortaya çıkardı. Eski musiki bilginleri, bu kuşun çıkardığı seslerden esinlenerek musiki ilmini icat etti. Bu nedenle de musikar adıyla da anıldı. Bu efsanevi kuşa kuğu da denildiği gibi anka ile de karıştırılır. Kaknus-ı aşiyan-ı muhabbet değil midir Kebikeç: Haşarat ve zararlı böceklerin hareketlerini düzenleyen meleğin adıdır. Kitap kurdu ve güveler bu meleğe bağlı olup izinsiz iş yapamazdı. Başka bir rivayete göre ise yine kitap kurtlarını etkileyen tılsımlı bir söz veya duadır. Bu inanışın sonucunda eski kitaplara 'Ya Kebikeç' yazılırdı. El yazma eserlerin çoğunun kapağında bu isme rastlanır. Genellikle tuğra biçiminde yazılan Kebikeç bir nevi haşarat ilacı yerine geçerdi. Eskiden kitapları haşerattan korumak oldukça zordu. Bir ara mürekkeplere ilaç karıştırıldı. Kağıdın aherine böceklerin hoşlanmayacağı koku ifraz eden maddeler konuldu. Emârât-ı Müselmânî'den anda nesne yok ancak Saff-i ni'âl: Ayakkabıların konulduğu yere denirse de divan şiirinde bir meclisin en aşağı bölmesine, kapı eşiğiyle de tabir olunur. Mecliste herkesin mertebesine göre oturacağı yer teşrifata tabi idi. Camilerden son cemaat yerine bu adın verildiği de bilinir. Saff-i ni'âli mesken-i âli tasavvur et Midad: Yazı mürekkebi ya da yazı yazmaya mahsus siyah ve renkli sulu madde hakkında kullanılan bir tabirdir. Dûde denilen isten yapılır. Mürekkebe iyi akması için, kaynatılmış bir nar kabuğu suyu konur. 'Hokkana lika koy, üzerini isle yapılmış mürekkeple doldur, biraz da aşı, zırnık, kafur koy; karıştır.' Eskiden mürekkebi dövmek için, kervanlarda develerin üstüne, yanlarına şişeler ve fıçılar içinde asarlardı. Develer hareket ettikçe mürekkep karışır, kendi kendine dövülürdü. Hamamlarda kapı tokmaklarına da asılır, kapı açılıp kapandıkça mürekkep çalkalanıp incelirdi. Levh-i mahfûza ne hacet kim ola resm-i midâd Lisân-ı hâl: İnsanın mimik ve hareketlerinden anlaşılan şey. 'Hâlin dili, görünüşün anlattığı şey' demek olup eskiden dervişlerin, sufilerin, gerçek aşkla dolmuş erlerin lisanı olarak kabul edilirdi. Bu kimselerin sahip olduklarına inanılan lisân-ı hâlin çok etkili olduğu farz edilir ve kullanılıp anlaşılmasına önem verilirdi. Gamzen suale başlasa uşşaka her müjen Haşr: Bir araya toplanma. Kıyamette insanların bir araya toplanması. Kur'an-ı Kerim'de bu ad ile bir sure vardır. Haşre dek, haşre değin gibi kalıplaşmış kullanımlar ile kıyamet kastedilir. Umarım haşrda can oynadığımdan duyalar Ashab-ı yemîn: Kıyamet gününde amel defterleri sağ taraflarından verilecek olan mutlu kimselerdir. Ashab-ı yemin, Kur'an-ı Kerîm'de altı defa zikredilir. 'Ashab-ı yemin, ne mutlu ashab-ı yemine! Onlar dikensiz sedir ağaçları, uzamış gölge altında, çağlayarak akan sular kenarlarında; bitip tükenmeyen ve yasak da edilmeyen, bol meyveler arasında; yüksek döşekler üzerindedirler. Biz ashab-ı yemin için ceylan gözlü hurileri yeniden yaratmışızdır. Onları bakire, ellerine düşkün ve hepsini bir yaşta kılmışızdır. ' (el-Vakıa,56/27-38) Sağa değşirdi solunu hakka Âl-i İmran: Hz. Musa ile Hz. Harun peygamberlerin soyuna Âl-i İmran dendiği gibi Hz. İsa'nın soyuna da bu ad verilir. Çünkü hem Musa ve Harun peygamberler hem de Hz. Meryem'in babalarının adı İmran'dır. Kur'an-ı Kerim'de bir sure bu adla bilinir. Şu'le-i haddün tıraş ile füruzan oldu ki Hankah: Konak yeri, dergah. Tekkenin büyüğüne hankâh denirdi. Hem kuruluş hem de değeri bakımından tekkeden daha büyüktür. Çoğunlukla pir makamı olur. Örneğin Mevleviliğin hankahı Konya'dır. Meşaleler yandı derun u birun Çerağ: Fitilli mum, kandil. Yakmak, uyandırmak ve dinlenmek fiilleriyle birlikte parlaklıkla ilgili kullanımları yaygındır. Tasavvufta mürşid ve yol gösterici anlamlarına gelir. Tekkelerde çerağın yakılması veya söndürülmesi gerektiği zaman 'çerağı yak', 'çerağı söndür' denilmez 'çerağı uyandır', 'çerağı dinlendir' denilirdi. Çerağ nefesle üflenerek söndürülmez, elin hareketleriyle dinlendirildi. Şem-i ikbalini tar eylemesin derse felek Yâr-ı gâr: Mağara dostu. Hz. Ebubekir'in, hicret yolculuğunun başında Hz. Peygamber ile Sevr mağarasındaki arkadaşlığına işaret eden lakabıdır. Mekke'den çıktıktan sonra kendilerini takip eden müşriklerden korunmak için Hira dağında bir mağaraya sığındılar. Onlar içeri girdikten sonra, iki güvercin mağara girişine yuva yapıp yumurtladı ve bir örümcek ağ ördü. Müşrikler mağaranın ağzına kadar geldikleri halde bu halleri görünce içeride insan olmayacağını hükmederek geri döndüler. Bu nedenle Hz. Ebubekir'e yâr-ı gâr denir. Kur'an-ı Kerim'de bu hadiseye telmihen Ebubekir'den 'ikinin ikincisi' diye bahsedilir. Divan şiirinde bu tamlama mecazen 'sadık sevgili' anlamında kullanılır. Senden ayruk gönlüme yoktur vefalı yar u dost

Divan edebiyatında sıkça kullanılan terimler

MÂSİVÂ