Divan şiirinin bilinen ilk kadın şairi: Zeynep Hatun

Kaynakların çoğunda Amasyalı olarak geçen Zeynep Hatun, kadı Mehmet Çelebi'nin kızı olarak dünyaya geldi. Asıl adı Zeynü'n Nisa' olan şairin doğum tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte Fatih Sultan Mehmet döneminde yaşamış olduğu düşünülmekte. Babasının entelektüel kimliği Zeynep Hatun'un da iyi bir eğitim görmesine, Arapça ve Farsça öğrenmesine beste yapacak derecede musiki bilmesine sebep oldu. Kendini her anlamda yetiştiren bir kadındı. Aşık Çelebi tezkiresinde Âşık Çelebi, onun II. Bayezid devrinde oğlu Şehzade Ahmed'in hizmetinde Mihrî Hatun'la aynı dönemde yaşadığını, birlikte kaside ve methiyeler yazdıklarını bildirdi. Bu sebeple Zeynep Hatun ile çağdaşı Mihri Hatun edebiyat camialarınca birlikte anılan iki isim oldu. Ayrıca Nazan Bekiroğlu da Osmanlı Kadın Şairleri isimli çalışmasında bu iki kadın şairin arasının iyi olduğundan, karşılıklı şiir söyleşmeleri yaptığından ve Zeynep Hatun'un divanının Fatih Sultan Mehmet adına düzenlediğinden bahseder. İslam Ansiklopedisi'nin Zeynep Hatun maddesinde yer aldığına göre Mihri Hatun'la çağdaş olduğu bilgisi şüphelidir. Nitekim Mihrî'nin 1512'den sonra, Zeyneb Hatun'un 1474'te vefat ettiği göz önüne alındığında şüphe ile karşılamak gerekir. II. Bayezid'in ardından oğlu Şehzade Ahmed'in Amasya valiliği sırasında bölgede bir şiir muhitinin teşekkül ettiği ve Zeynep Hatun'un da bu çevre içinde yer aldığı tahmin edilmekte, şair Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi'nin bu dönemde Amasya'da yaşamış olması böyle bir şiir çevresinin varlığı düşüncesini güçlendirir. Kaynaklara göre Zeynep Hatun 1563 tarihinde Amasya'da vefat etti fakat kabrinin nerede olduğu bilinmemekte. Sehi Bey Heş Behişt tezkiresinde Mihri Hatun ile Zeynep Hatun'un şiirlerini över. Aşık Çelebi Meşairu'ş Şuara adlı kitapta Zeynep Hatun'un evlendikten sonra şiir meclislerine katılmayı bıraktığını yaşamının son döneminde de şiir yazmayı bırakarak inzivaya çekildiğini anlatır. Latifi ise Zeynep Hatun'un da evlenmediğini söylemiş olsa da diğer çoğu kaynakta onun evlendiği ve kocasının İshak Fehmi Çelebi olduğu belirtildi. Bursalı Mehmet Tahir ise Osmanlı Müellifleri isimli eserinde Zeynep Hatun'un şairlikte Fitnat Hanım'a denk sayıldığını belirtir ve divanın bir nüshasının Süleymaniye Kütüphanesi'nin Ayasofya bölümünde bulunduğunu yazar fakat yapılan araştırmalarda divanın herhangi bir nüshasına rastlanmadığı görülür. Ayrıca Zeynep Hatun'un tezkire ve mecmualarda 3 şiiri yer aldığı da yapılan çalışmalarda belirtilen önemli bilgilerden. Zeynep Hatun'un günümüze ulaşan şiirleri onun devrinin önemli şairlerinden biri olduğunu gösterir. Nihat Sami Banarlı'nın Türk Edebiyatı Tarihi'nde ifade ettiği gibi edebiyatımızda unutulmaz bir isim olmasını sağlayan gazeli ve özellikle raksân bir ifade ile söylemeye muvaffak olduğu kıt'ası, bir Kur'an ve tasavvuf kültürüyle, raks eder gibi musikili bir dil ve aruz anlaşmasıyla söylendi. Şeyhî'nin gazeline yazdığı nazire gazeli bir münâcât beyti ile taçlandırıldı. Divan ve iman kültürüyle yoğrulmuş bir söyleyişle devam eden Zeynep Hatun'un şiiri, zarif hikmetler ve teşbihlerle süslüdür. Zeynep Hatun divan edebiyatının bilinen ilk kadın şairidir. Döneminde şiirleriyle tanınan şair, pek çok tezkirede isminden övgü ile söz ettirdi. Zeynep Hatun Amasya'da divan şiirinin yayılmasına öncülük ederek kendisinden sonra aynı bölgede yaşayan Mihrî Hatun ve Ayşe Hatun gibi şairler yetiştirdi. 'Keşf et nikâbını yeri göğü münevver et Zeynep Hatun hakkında bilgi verilen hemen bütün tezkirelerde onun, 'Keşf et nikābını yeri göğü münevver et / Bu âlem-i anâsırı firdevs-i enver et' matla'lı ve 'et' redifli gazeli yer aldı. Hatta öyle ki Latifi bu gazele bir de nazire yazdı. Divan edebiyatında kadın, eski Türklere nazaran daha farklı bir boyuta taşındı. Yaşanan medeniyet ve kültür değişimi ile birlikte kadın, bazı etkiler altında bırakıldı. 13. ve 14.yüzyıllarda yazılan ilk İslami eserlerde kadın toplum içinde etkin ve hak ettiği değeri gören bir konumda iken 15. yüzyıldan sonra kadına karşı bu algı değişmeye başladı. Kadının sosyal alanda daha geri planda konumlanmaya başlanması, edebiyatta da yansımasını buldu. Osmanlı döneminde kadın şairler yetişmesine rağmen ne yazık ki ismi zikredilen şairlerimiz oldukça az ve çalışma sahasına fazla taşınmayan isimlerdi. Bu dönemde şiir yazmanın bir kadın için zorlukları da vardı Nitekim bu durumu Zeynep Hatun'un hayatından örnekleyebiliriz. Eren Sarı Osmanlı Kadın Şairleri kitabında Zeynep Hatun'un eşi tarafından şiir yazılmasına izin verilmediği ve şiir yazmayı bırakmak zorunda kaldığını belirtir. Zeynep Hatun'un kadın kimliğinden sıyrılmaya çalışarak edebiyatta tutunma çabasını ise söz konusu ettiğimiz şiir ile örnekleyebiliriz. 'Zeyneb, dünya süslerine kadın gibi meyletmeyi bırak. Erkekçe git, saf gönüllü ol (ve) süsü terk et.' Bu beyitte görüldüğü üzere Zeynep Hatun dönemindeki hakim edebiyat düzeninden kendisine bir kimlik inşa etmeye çalışmıştır. Tezkirelerde Zeynep Hatun'un şiirlerine övgü dolu sözler söylense de kadınlık kimliğini vurgulayan iğneleyici ve aşağılayıcı ifadeler de kullanılmıştır. Tezkire yazarlarından Beyani de Zeynep Hatun'un şiirlerini överken 'Eş'ârı ârifânedir. Kız nakşı değildir merdânedir.' ifadesini kullanarak erkek niteliği üzerinden iltifata tabi tutmuştur. Kınalızade'nin sözleri ise dönemdeki algıyı tamamen açıklar niteliktedir, 'Erkekler kadar mükemmel şiirleri vardır, tek ayıbı kadın olmasıdır.' Zeynep Hatun dönemin kadın sorunlarından biri olan kadının aşağılık konumundan sıyrılma konusunu işler fakat bunun kadınsı duygulardan arınarak bir erkeğe yakın duygular içinde mert, bilge bir kişi olmakla mümkün olabileceğini düşünür. Kadınsı duyguların kadını zayıf kıldığını, ruhsal eksiklik nedeni olduğunu savunur. Zeynep Hanım bu tavrıyla edebiyat mahallerinde 'merdane' olarak isimlendirilmiştir.

Divan şiirinin bilinen ilk kadın şairi: Zeynep Hatun

Hayatı