Edebiyatımızdaki hilye örnekleri

Divan edebiyatının yaygın türlerinden biri olan Hilye, peygamber efendimizin fiziki özelliklerinin anlatıldığı manzum veya mensur eserlerdir. Kelime Osmanlı kültüründe Resûl-i Ekrem'in vasıflarını, bu vasıflardan bahseden kitap ve levhaları ifade etmek için kullanılmıştır. Hilyelerde, Hz. Muhammed'in göz ve saç rengi, şekli, boyunun uzunluğu, konuşması, sesinin tonu, belli başlı tavrı, bedeni ve diğer maddi özelliklerinin yanında; Hz. Peygamber'e duyulan sevgi, saygı, özlem ve şefaat arzusu dile getirilir. Hilyeler müstakil olabildiği gibi divan, mi'râciyye ve mevlit gibi eserlerin içinde de yer alabilirler. Hilyelerin ortaya çıkmasını sağlayan en önemli unsurlardan biri Hz. Peygamberin: 'Ya Ali, hilyemi yaz ki vasıflarımı görmek, beni görmek gibidir!' mealindeki hadis-i şerifidir. İmam Tirmizî tarafından Arapça olarak kaleme alınan Şemâil-i Nebî isimli eser, hilye türünün ilk örneğidir. Arap edebiyatında diğer önemli hilyeler, İmam Beyhakî'nin Delâil-i Nübüvve'si, Hâfız-ı İsfahanî'nin Târih-i İsfahan'ı, Kadı İyaz'ın Şifâ-ı Şerîf'i ve Hâfız Abdurrahman'ın Vefâ fi Fezâil-i Mustafâ'sıdır. İran edebiyatında Şiiliğin tesiriyle olsa gerek şemâil ve hilye türünde iki eser dışında esere rastlanmaz. Bu eserler Muhammed Âbâd'ın, Kadî İyaz'ın Şifâ-ı Şerîf'ine yazdığı şerh ile Feyzî'nin manzum Hilye'sidir. Türe ait en eski eser, Şeyhülislâm Hoca Saadettin Efendi'nin Hilye-i Celîle ve Şemâil-i Aliyye'sidir. Manzum hilye-i şerifelere ilk örnek, Şerîfî mahlaslı bir şairimizin kaleme almış olduğu Risâle-i Hilyetü'r-Rasûl isimli eseridir. Hilye türünün en meşhur ve en önemli eseri Hâkânî Mehmed Bey'in Hilye'sidir. Kendisinden sonra yazılan birçok manzum hilyeye kaynaklık eden bu hilyenin çok sayıda yazma nüshasının yanı sıra hem Arap harfli hem de Latin harfli yayımları yapılmıştır. Zamanla Hz. Peygamber'in dışında diğer peygamberler, dört halife, aşere-i mübeşşere, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'in, din ve tarîkat büyüklerinin bedenî ve ahlâkî özelliklerinden bahseden eserler de hilye olarak adlandırılmışlardır. Bunlar da Hilye-i Enbiyâ, Hilye-i Çâr-yâr-ı Güzîn, Hilye-i Aşere-i Mübeşşere, Hilye-i Hasaneyn, Hilye-i Evliya/Ulemâ şeklinde ifade edilerek Hilye-i Nebevî'lerden ayırt edilmektedir. Türk edebiyatında manzum veya mensur olmak üzere yirmiden fazla hilye yazılmıştır. Hâkanî Mehmed Bey, 1598-99, Hilye-i Hâkanî Hâkānî Mehmed Bey'in Hz. Peygamber'in fiziki özelliklerini anlattığı, türünün ilk ve en önemli örneği kabul edilen mesnevisi. Süleyman Nahifî, 1689, Hilyetü'l-Envâr Hakani'nin Hilye'si tarzında 2871 beyit hacminde bir mesnevidir. Müstakîmzade Süleyman Sa‟düddin Efendi, Şerh-i Hilye-i Nebeviyye (Hilye-i Nebeviyye ve Hulefa-i Erba'a) Süleyman Sadeddin Efendi, Osmanlı bilgini. Tuhfei Hattatin, Devhatül Meşayih, Mecelletün Nisab, Istılahatül Şiriyye, Şerhi Divanı Ali, Mektubatı kutsiye, Süruruttalibin, Şerhi ibarat, Risalei tarikatı nakşibendiye, Risalei Melamiye, Meşayihnamei İslam, Hülasatül Hediye, Durubı Emsal gibi eserleri vardır. Bunların dışında Mevlevi Mehmed Necib Efendi, 1843, Hilye; Rusçuklu Fethi Ali, 1843, Milad-ı Muhammediyye-i Hâkanîyye Hilye-i Fethiyye-i Sultaniyye; Tırhalalı Murad Oğlu Ali (Hızrî), 1944, Nazmu'n-Nûr fî Silki's-Sürûr; Mustafa Fehmi Gerçeker, Hilye-i Fahr-i Âlem gibi örnekleri sıralayabiliriz. Türk edebiyatındaki hilyeleri manzum ve mensur olarak ise şu şekilde sıralamak mümkün: Hâkânî Mehmed Bey, Hilye-i Sa'âdet Eserlerinden Hâkānî'nin iyi derecede Arapça ve Farsça bildiği, divan edebiyatının inceliklerine vâkıf olduğu anlaşılmaktadır. Kaynaklarda eserlerindeki sadelik ve samimiyetin bunların edebî değerinden fazla olduğu belirtilir. Türkçe'yi kullanışı, anlatımındaki sadelik ve üslûbundaki açıklık ona çağdaşları arasında önemli bir yer kazandırmıştır. Süleyman Nahîfî, Hilyetü'l-Envâr İlim, fikir ve sanat bakımından güçlü sayılan Nahîfî yaygın olarak Mevlevî kabul edilmekle birlikte Abdülbaki Gölpınarlı'ya göre Melâmî'dir, ayrıca Nakşî olduğu da ileri sürülmüştür. Nahîfî, dinî heyecanları kuvvetli bir şair olarak Türk edebiyatında en çok na't yazan isimler arasında zikredilir. Ayrıca Yunus Emre etkisinde birçok ilahi kaleme almış ve bunların çoğu bestelenmiştir Ârif Süleyman Bey, Hilye-i Nebî Tezkirecilerin değerlendirmelerine bakılırsa 18. yüzyılın dikkate değer şairlerinden biri olan Ârif Süleyman, aynı zamanda çağının tanınmış hattat ve müzehhipleri arasında da yer almaktadır. Sülüs ve nesih yanında bilhassa ta'lik ve divanî yazıda üstat kabul edilmiştir. Hat hocaları arasında Eyüp türbedarı Memiş Efendi ile amcası kapı ağası muhasibi Noktacızâde İsmâil Efendi başta gelir. Diğerleri ise şöyledir: Aziz Mahmud Hüdâyî, Hilye-i Rasûlullah; Mustafa b. Muhammed Nüvâzî, Riyâzü'l-Hilye; Selimî Dede, Hilye-i Nebî; Nesîmî Mehmed Efendi, Gülistân-ı Şemâil; Hâkim Seyyid Mehmed Efendi, Hilye-i Hâkimâ; Ârif Süleyman Bey, Hilye-i Nebî; Mehmed Necip Efendi, Nazîre-i Hâkânî; Hızrî, Hilye; Mustafa Fehmi Gerçeker, Hilye-i Fahr-i 'Âlem; Bosnalı Mustafa, Tercüme-i Hilyetü'n-Nebî; Ruscuklu Fethi Ali, Milâd-ı Muhamediyye-i Hâkâniyye ve Hilye-i Fethiyye-i Sultaniyye; Âşık Kadrî, Hilye-i Şerîf; Tırhalalı Murad Oğlu Ali (Hızrî), Nazmu'n-Nûr fi Silki's-Sürûr; Abdülvahab Dursun, Hilye-i Şerife; Cenâb-ı Nurî Kastamonu, Hilye-i Manzume-i Rasûlullah. Fethî Mehmed Ali Efendi, Hilye-i Saâdet Tercümesi Fethi Ali Efendi, tahsilini İstanbul'da yaptı. Zamanın âlimlerinden okudu. Evliyâdan Kuşadalı İbrâhim Halveti'nin sohbetine kavuştu. Kendisinden Halvetî yolunun edebini öğrendi. İlim ve ahlâkta kemâle gelip icâzet aldı. Fen ilimlerinde de söz sahibi oldu. Kuşadalı İbrâhim Halveti, Fethi Ali Efendi'ye çok değer verirdi. Mektûbât'ındaki yirmiüç tane mektûp Fethi Ali Efendi'ye yazılmıştır. İbn-i Kemal Paşa, Hilye-i Şerife Şerhi Değişik konularda pek çok eser vermiş olan Kemalpaşazâde nesir yanında nazmı da başarıyla kullanmış, divanının dışındaki hemen her eserinin gerekli gördüğü kısımlarında Arapça, Farsça ve Türkçe manzumelere yer vermiştir. Mantıkî Mustafa Efendi, Mufassal Hilye-i Şerife Osmanlı âlimlerinden. İsmi Mustafa Efendi olup, bilhassa mantık ilmindeki ihtisasının çokluğu sebebiyle, Mantıkî diye nisbet edilmiş ve Mantikî Mustafa Efendi diye tanınmıştır. Rumeli'de Manastır civarındaki Filorine beldesindendir. Doğum târihi bilinmemektedir. 1244 (m. 1828) senesinde vefât etti. Bunların dışında diğer örneklerse; Abdullah b. Şâkir b. Mustafa Elbistânî Yemlihâ-zâde, Hilyetü'ş-Şerife ve'n-Na'tu's-Seyyime; Ahmed Şemsî Halvetî, Hilye-i Şerife; Ali Molla, Hilye-i Şerîf-i Rasûlullah; Erzurumî Mehmed Hanefî Efendi, Hilye-i Şerife'dir.