Edebiyatımızın 'Parasız Yatılı' şairi Sezai Karakoç ve okul anıları

Sezai Karakoç, 'Parasız Yatılılar' olarak da adlandırılan İkinci yeni şiir akımının temsilcisi, Doğu'nun mümin ve yoksul çocuğu, Diriliş hareketinin çağımızdaki halkasıydı. Ergani ise 1930'lu yılların sonunda güller, nar, dut, incir ağaçları ve bağlarla çevrili bir mistik kasabaydı. Zülküfül Makamı'nın eteğine sarılmıştı sanki. Yıkılış rüzgârlarına karşı Zülküfül'den medet bekler gibi suskun, mahzun, sabırlı, mütevekkil ve fakir derviş bir yerdi. Bir mayıs ayında bu küçük Andadolu kasabasında doğdu Karakoç. İlkokula da burada, Cumhuriyet'in en koyu yıllarında, 1938'de bir bağbozumu sonrası başladı. İhtiyat sınıfı; sırası, masası, sandalyesi olmayan, ortasında yalnızca bir kum masası bulunan bir sınıfta ders aldı. Bu kum masasında harfler ve heceler yazılıydı. Her öğrencide, sayı öğrenmek için kullanılan on adet çöp verilirdi. Tütmeyen, ısıtmayan bir sobası vardı sınıfın. Üç ay ihtiyat sınıfında okudu Karakoç, sonra da, altı yaşında birinci sınıfa alındı. 1939'da aile Piran'a (Dicle) göçünce, şair de öğrenimine burada devam etti. İkinci sınıfa başlayan Karakoç'u burada bir sürpriz bekler. Piran'da bütün çocuklar okula mahalli kıyafetleriyle gelirler, pantolon yok, uzun beyaz bir giysi. Okuldaki çocukların yaşları genellikle büyük. Teneffüste duvarın önüne yığılı odunları alıp birbirlerine vuruyorlar; tek oyunları bu! İtişip kakışmalar, ilk masum kavgalar... Bir kavga sonrasında, sinirlenen öğretmenin 'ağzınla kuş tutsan gene sınıfı geçemezsin.' tehdidi. Bunlar, küçük Erganilinin kalbinde açılan ilk okul yaralarından birisiydi. Yanlış bir öğretmen davranışı olarak kazınmış şairin belleğine. Okuldaki müsamere, halkın bu müsamereyi izleyemeyişi, halk arasındaki olağanüstü pîr rivayetleri, sabah ilk derse yetişemeyen öğrencinin cezalı olarak kapıda kalması. Karakoç'un Piran'da kaldıkları bir yıl içinde belleğinde kalan ilkokul anıları bunlardı. Akrep, yılan, dam ve olağanüstü evliya öyküleri arasında, ücra bir kasabada yaşanan ilk çocukluk yılları. 1940'ta, eşyalarını bir at arabasına yükleyerek, Dicle nehrinden geçip yeniden Ergani'ye döner aile. Karakoç'un 'Yaz' şiirine bu Piran günleri; 'Yazdı arabayla geçtik/ Bir yılda iki kere Dicle'yi' şeklinde yansımıştı. İkinci Dünya Savaşı yılları, fukaralık, halka yüklenen aşırı vergiler, kahvehaneye depolanan buğday, kararan ve karneye bağlanan ekmek. Ergani de fukaralıktan nasibini fazlasıyla aldı. Karakoç, dokuz yaşında ilkokul dördüncü sınıftadır. Amcasının oğlu da ilkokul öğretmeniydi. On yaşında ilkokulu bitirecekti. Bu, ortaokula başlamak için erken bir yaş olduğundan, ailece dördüncü sınıfı tekrar etmesine karar verilmişti. Karakoç, ilkokul dördü bu nedenle tekrar etti. Dördüncü sınıfın tekrarında bir hanım öğretmende okudu. Yaş on, ama bir ödevinde 'velhasıl-ı kelâm' tabirini kullanacak kadar dil haznesi zengindi. Kış geceleri, babanın okuduğu gazavatnameler, manzum Siyer-i Nebi, Hz. Ali cenkleri, Muhammediye, Ahmediye, kış tatlıları, kar helvası ve nar gibi kızaran soba... Dördüncü sınıftan akılda kalanlar, kabakulak salgını, mor mürekkebe benzeyen bir ilâç, ablasının düğününe kadın öğretmenleri davet ediş işinin kendisine verilmesinden duyduğu rahatsızlık... Keçilerini ve ineklerini sürüye katan küçük çocuk. Beşinci sınıfa başladığında, bağbozumundan dolayı okula birkaç gün geç başlamıştı. Ergani'ye bir Köy Enstitüsü açılacaktı, ekonomik durumu pek iyi olmayan çocukları mecburen oraya alacaklardı. Okul müdürü, Sezai'nin adını da listeye yazmıştı. Hanım öğretmen ise küçük şairin o okula gitmesini istemiyordu. Karakoç da babasına söyleyerek, listeden adını sildirmiş ve Köy Enstitüsü'ne gitmemişti. Karakoç anılarında anlattığına göre, ilkokul hayatı boyunca, okulla ancak üç kez kır gezisine gitmişti. . Birincisinde, bir Nevruz'da 'Ilgaz Anadolu'nun sen yüce bir dağısın' türküsünü söyleyerek Piran Dağı'na, iki kez de bahar mevsiminde kıra giderler. 'Oysa çocukların çok daha sık kıra götürülmesi gerektiği kanaatindeyim.' demiştir. Günümüzde de büyük kentlerde yaşayan çocukların bu imkândan yoksun oluşuna işaret eder. Gerçi, tabiatla baş başa, iç içe yaşanmış bir çocukluktur onunki. Belki de bundan, Ergani'nin, Diyarıbekir'in, Dicle'nin iklimi, bitkileri, hayvanları; nar, incir, bağlar, bağbozumu, gül bahçeleri, akrepler, yılanlar onun şiirlerine değişik imgeler hâlinde sıkça yansımıştı. İlkokul beşinci sınıf, 1943-44 yılı. Palto, hatta ceketten bile yoksun çocuklar, soğuk kış günleri. Ev, okula bir hayli uzak, küçük şair, ayakları karlara bata çıka okulun yolunu tutmakta. Okula Diyarbakır milletvekilinin gelişi, ona sorular sorması. Ona bayramlarda ve müsamerelerde şiir okuturlarmış. Demek ki, şiire, edebiyata ilgisi o yıllarda belirmeye başlamıştı Karakoç'un... Karakoç'un zamanında, bu ücra kasaba okulunda da dayak öğrencilerin korkulu rüyasıydı. Anılarında; 'Okulda dayak vardı. Ama eskiden daha çok olduğunu söylüyorlardı.' diye başladığı cümlelerin sonrasında, okulda şahit olduğu bir dayak olayını anlatır: 'Küçük bir ağacın etrafında, öğretmen vuruyor, öğrenci ağlaya ağlaya kaçıyor.' Bu olay, Karakoç'un hafızasına korkunç bir görüntü olarak kazınmıştı. Cumhuriyet'in ilk çocukları, Cumhuriyet'in ilk öğretmenlerinin elinde, Doğu'nun geleneksel hayatının hüküm sürdüğü, olağanüstü ve mistik atmosferle çevrili bir küçük kasabasında, devletin okullarında yoğrulmaya çalışılmakta. Bir yanda okulda seküler bir hayat dayatılırken, diğer yanda kasabada, ailede geleneksel ve gür bir dinî hayat kendi doğal mecrasında, ama kapalı biçimde devam etmekte. Küçük Karakoç, ilkokul yıllarında Ergani'den Diyarbakır'a bir kez bile gitmemişti. Ergani'de ilkokuldan başka okul da yoktu. Ortaokul ve lise öğrenimi için Diyarbakır'a gitmek gerekiyordu. Oysa bu, aile için oldukça zordu. Bu arada, o yörede tanınmış bir ağabey, Sezai'ye parasız yatılı sınavlarına girmesini önermişti. Bir yaz mevsiminde yatılı sınavı için Diyarbakır'a gitmişler, güç belâ sınava girmişti şair. Sonra Diyarbakır'a gitti, orada ortaokula başladı. Lisede okuyan amcaoğlunun yanında kaldı. Çocuklar yaramazdı. Hocalarından biri Ziya Gökalp'ın ağabeyi, sürekli yurt sevgisinden bahseden, öğrencilerin 'Yahşi Ami' lakabını taktıkları İlhan Bey idi. Karakoç, ortaokuldayken parasız yatılı sınavlarının sonuçlarını öğrenmek için müdüre çıkmıştı. Müdür önündeki evraka bakmış, ama ona ısrarla kazanamadığını söylemiş, çeşitli bahaneler üretmişti. Küçük şair, kazandığını âdeta sezmişti. Karakoç inatla sormuş, söylemek istemeyen müdürün hanımı sonunda patlamış ve 'Söylesene çocuğun kazandığını!' demişti. Küçük şair, sınavı kazandığı haberini geç de olsa öğrenince, muamelelerini hemen tamamlayıp, 'çocuk yüreğimin ateş aldığı yer' dediği Maraş yoluna düşmüştü. İkinci Yeni'nin küçük şairi artık bir 'Parasız Yatılı'ydı. Ama yıllar sonra kendi gibi parasız yatılılarla bir şiir hareketinde yer alacağını ve bu harekete aynı zamanda 'Parasız Yatılılar' hareketi deneceğini nereden bilebilirdi ki! Parasız Yatılılık, aynı zamanda bir yoksulluk göstergesiydi, bir gurbet, bir taşra, bir ayrılık ve hüzün işaretiydi. O şiir hareketi, bütün bu işaretlerin toplamıydı! Cemal Süreya'nın, Ece Ayhan'ın, İlhan Berk'in şiirlerinin özündeki anne sevgisi, hüzün, ayrılık, taşra, yoksulluk ve isyan, biraz da o parasız yatılılığın ürünü olsa gerekti. Bir akşam, elinde fener, baba ve gözü yaşlı anne oğullarını Ergani'den uğurladılar. Doğu'nun Yedinci Oğlu, parasız yatılı şair çocuk, bir at arabasında, yün yüklü çuvalların üstünde istasyona varıp, oradan da Maraş'a giden bir trenle kaderine doğru yol aldı. Bundan sonra, küçük şair, bu tren yolculuğunu sık sık tekrar edecekti. Maraş'a varınca, küçük gurbetçi, önce bavulunu yatakhaneye bıraktı, sonra da idarehaneye gitti. Gelir gelmez de onu derse sokmuşlardı. Çarşamba, ilk ders matematik. Öğretmen bir problem sormuş, Sezai kalkmış ve soruyu yanıtlamıştı. Ardından ikinci ve zor bir problem daha! Küçük şair, tekrar kalkmış ve çözmüştü. Bu, sınıfa yeni ve çetin bir rakibin geldiğine işaretti. Sonra yatakhane, deliksiz bir ilk gün uykusu, doğru dürüst kilidi olmayan tahta bir bavul, kaybolan kalemler, tahta bavul... Sezai Karakoç, ortaokula, bir parasız yatılı olarak işte böyle başladı. Okul, yabancılarca yapılmış, Maraş'ın o yıllardaki tek kaloriferli taş binasıydı. Bu binadaki kalorifer, ilk kez gördüğü için çocuğun aklından çıkmadı. Belki de yıllar sonra 'Kalorifer' şiirine bu anıdan izler karışacaktı. Ama bu kalorifer, okulda hiç yanmayacaktı; çünkü bozulmuştu. Kışın Ahır Dağı'ndan kopan fırtınada ve soğuk kış günlerinde 20 kişi el ele verip zorla okula giderlerdi. Okulda hem yatılı, hem gündüzlü öğrenci vardı. O yıllarda hâlâ parasız yatılılara leylî meccanî, gündüzlülere ise neharî denmekteydi. Okulun büyük bahçesinde zeytin ağaçları vardı. Sezai Karakoç, ilk zeytin ağacını da orada görmüştü. Okula Türkiye'nin hemen her yerinden öğrenci gelmişti. Parasız yatılılar, seçkin ve çalışkandı. Savaş yıllarıydı, sabah kahvaltılarında genellikle zeytin çay ya da mevsim kışsa tahin helvası, sonbaharda üzüm ve zeytin; yemekler ise, genellikle nohut ve bulgur pilavı veriliyordu. Bunlar, parasız yatılıların alışılmış yemekleriydi. Yalnız cumartesi öğleden sonra ve pazar günleri okuldan çıkabilirlerdi, akşamsa yurda dönmek zorunluydu. Karakoç'un belleğinde yatılı okul; Ahır Dağı'nın yamacına yaslanmış Maraş, Kanlı Deresi, Ulu Camisi, Bakırcılar Çarşısı, sonbaharda çıkan kehribar taneli üzümleri, okulun yanındaki askeri birlikleri, askerlerin özlem türküleri, ovada Malik Ejder'in türbesi ile yer etmişti. Ve pansiyon. Yine hatırlanan, dayak manzaraları... Hele bir hoca vardı ki dayağıyla meşhurdu. Sezai Karakoç, okulda gizli gizli ve korkarak namazını kılar, kendi kendine Arapça ve Farsça çalışmaya devam ederdi. M. Âkif'in, Namık Kemal'in, Hâmid'in, Tevfik Fikret'in, Süleyman Nazif'in, Ziya Gökalp'ın şiirlerini okurdu. Ortaokul birinci sınıf bitmişti. Parasız yatılı, bir yaz günü karnesini alıp Ergani'ye döndü. O yaz, Hiroşima'ya atom bombası atılmış, İkinci Dünya Savaşı bitmişti. Tatil sona erince, tekrar Maraş'a dönüş başlardı. Üç yıl boyunca bu gidiş-geliş hep tekrar edildi. Maraş'ın Kurtuluş Bayramı, törenler, Fransızlara karşı direniş, şehrin kurtarılışına dair anlatılanlar ve parasız yatılıların uyuz hastalığına tutuluşu hafızasında yer etmişti. Bir kurtuluş bayramına da Ahmet Hamdi Tanpınar katılıp kısa bir konuşma yapmıştı. Kazım Karabekir ve Millî Şef İnönü de o yıllarda Maraş'a gelerek Karakoç'un okulunu ziyaret etmişlerdi. Karakoç, ortaokul yıllarında başarılı bir öğrenciydi. Ancak, resim, müzik ve beden eğitimi derslerinden pekiyi alamazdı. En iyi dersleri, Türkçe, matematik ve tarihti. Orta ikinci sınıftayken, Türkçe hocası, yazdığı kompozisyonlardan dolayı, onu överdi. Hoca, âdeta onun ileride ünlü bir şair olacağını sezmişti. Bu hoca, Arif Nihat Asya'nın öğrencisiydi. Karakoç, o yıllarda Safahat 'ı, Midhat Cemal Kuntay'ı, Arif Nihat Asya'yı, Vadideki Zambak 'ı, Namık Kemal'i, Ziya Paşa'yı, Ziya Gökalp'ı okurdu. Okulda Namık Kemal hakkında bir konferans vermiş ve bu konuşmasından sonra bir hocası ona 'Koca filozof' lâkabını takmıştı. İkinci sınıfta, okulun duvar gazetesine birkaç yazı yazdı. Yemekhane nöbetinde Attar'ın Pendname'sini, Mesnevi Şerhi'ni, İsmail Habip Sevük'ü, Sarıklı İhtilalci Ali Suavi adlı kitabı, Arif Nihat Asya'nın Bir Bayrak Rüzgâr Bekliyor'unu, Ziya Gökalp'la ilgili eserleri okurdu. O yıllarda yeni çıkmaya başlayan Hakka Doğru, İslâmiyet, Sebilürreşad, Tanrı Kulu gibi dinî, Orhon'dan Sesler, Altınışık, Kızılelma gibi milliyetçi dergileri takip ederdi. Antolojilerden divan şiirleri, halk şiirleri ezberlerdi. Üst sınıftan bir ağabeyin şiir defterinden ise, halk şiirini tanırdı. Bir ortaokul öğrencisinin şiir defteri tutması! 1940'lı yılların öğrencilerinin şiire olan ilgisini göstermesi bakımından önemli bir not olarak kayda geçilmeliydi. Karakoç'un o yıllardan, hafızasında kalan bir dörtlük: Kurtulamam üç nesnenin elinden Bir Çarşamba günü, çarşıda gezerken, duvarlarda etkili bir afiş gördü. Bu, Büyük Doğu dergisinin çıkacağını müjdeleyen bir afişti. Dergi çıkmaya başladı. Dergi, Maraş'ta bir bayiye gelmiş ve parasız yatılı dergiyi takibe başlamıştı. Ancak dergi kısa sürede bir şiir nedeniyle kapatıldı. Necip Fazıl aleyhinde mitingler yapılmış, konuşulmuştu. Maraş'ta da öğrenciler Halk Evi'ne toplamış ve okul müdürü ile Halk Partisi Başkanı, ad vermeksizin Necip Fazıl'ın ve dergisinin aleyhinde konuşmuşlardı. Sonra, Serdengeçti dergisini okurken, müdürün gelip ellerinden dergiyi alması, burada yazılanların hepsi yalan diyerek öğrencilere çıkışması. Büyük Doğu ve Serdengeçti dergilerini okumalarını yasaklaması. Millî Şef döneminin öğretmenleri ve öğrencileri... Bu çocukların okulda maruz kaldığı siyasal söylem! Küçük şairi Büyük Doğu'nun canlı ve cesur sesi etkilemişti. Müdürün ideolojik tavrı, küçük öğrencisini ideolojik nedenle paylaması... Zor yıllardı. Okul, Millî Şef döneminin ideolojik aygıtı olarak öğrencilerin tepesinde sallanan bir giyotindi âdeta. Velhasıl yanlış bir eğitim anlayışı, yanlış öğretmen profilleri... Karakoç anılarında bu konuya ve ortaokul dönemindeki çocuklara ilişkin şu tespitlerde bulunuyor: 'Ortaokul yılları, öğrencilerin en kritik yıllarıdır. Öğrenci çocukluktan çıkmaktadır. En duyarlı olduğu bir dönemdir bu, çocuğun.' Karakoç, anılarında parasız yatılılığa, yatılı öğrencilerin günlük hayatına ilişkin de renkli tespitlerde bulunmuş. Anlattığına göre; yatılı hayatı, yemekhane ve mütalâa düzeni içinde akıp gider. Kimi öğrenciler garip davranışlarda bulunurlar. Örneğin, bir öğrenci sürekli ağaçtan ağaca, daldan dala sıçrar, dayak yer ama bu huyundan bir türlü vazgeçmez. Gariptir, Malik Aksel de, Sabahattin Ali'nin İstanbul Yüksek Muallim Mektebi'ndeyken, sabaha karşı okulun çatısında gezdiğini, bir uyurgezer olduğunu belirtir. Yatılıların garip hâlleri! Her Cumartesi gecesi pansiyon bir eğlence mekânına dönüşür; Türkiye'nin çeşitli yörelerinden gelen parasız yatılılar, el ele tutuşup halay çekerler, kimi 'ha uşak' narası, kimi de 'Dön Temür Ağa' narası kopararak, horon tepenler, zeybek oynayanlar... Yatakhanede gizlice okunan kitaplar da vardır. Arsen Lüpen veya Peyami Safa'nın Cingöz Recai serileri, o yıllarda revaçta olanlarsa tabii ki polisiyeler... Kütüphanede öğrencilerini toplayıp, 'Bingöl Çobanları' şiirini heyecanla ve içten okuyan yaşlı Türkçe hocası. Yatakhanedeki erken yatma ve lâmba yakmanın yasak olması kuralı. Akşamları yıkanmak üzere toplanan kirli çamaşırlar, çamaşırları toplayan 'Patkavak'. İşte o güzel günlerden gülünç bir yatılı anısı: 'Bir arkadaşa da herkes Mutlu diyordu, soyadı olduğundan. Bir gün 'Mutlu, sen nerelisin? dedim. Arkadaşlar hep güldü. Çünkü arkadaşımız Mutluymuş. Mersin'in Mut ilçesinden.' Ve bütün parasız yatılıların en sevdikleri şey: Okulun tatil olup, çocuğun sevinçle memleketine, annesine-babasına, kardeşlerine dönüşü. Karakoç işte bu sevinç dolu dönüşleri, yatılının özlemini ve kavuşmanın mutluluğunu; 'Otobüsten inip dağdan esen rüzgârın göğsüme çarptığını hissedince, sılaya dönmenin bütün mutluluğu ile dolardım. Evin kapısından içeri girince de, anneme, babama ve kardeşlerime kavuşmanın sevincini yaşardım.' cümleleriyle anlatır. Parasız yatılı ortaokulun sonu - mezuniyet sınavlarında - beden, resim, müzik hariç diğer derslerinden pekiyi almış ve mezun olmuştu. Evden yol parası beklemişti. Artık eve, Ergani'ye dönüş vaktiydi. Birkaç gün sonra para gelmiş, parasız yatılılar, bir kamyona doluşmuşlardı. Müdür de şoför mahallinde. Eloğlu İstasyonu. Müdürle vedalaşma. Ama küçük Sezai vedalaşmaz. Çünkü müdür, baskısıyla, din karşıtı sözleriyle küçük öğrencinin kalbinde yaralar açmıştı. Tren hareket eder etmez, parasız yatılıların çoğu, birer sigara tellendirmişti. Eve dönüş, Maraş'a ve ortaokula veda... Karakoç'un deyişiyle; 'Güz mevsiminde Maraş damlarına kırmızıbiberler serilmiş, çınlayan gün ışığında parıl parıl yanarken, bir yanda İslâm'la haşir neşir olma, bir yandan ders, bir yandan da dergiler ve şiirler, kitaplar, Arapça, Farsça, Fransızca çalışmaları'yla geçen Maraş ve ortaokul yılları...'