Evliya Çelebi'nin gözünden İstanbul

Evliya Çelebi, 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun tüm topraklarını gezen ve Seyahatname'yi yazan bir Osmanlı kaşifi. 50 yılını seyahat etmek ve gördüklerini yazmak için harcayan Evliya Çelebi, bu epik yolculuğuna İstanbul'da başlar. 20 maddede seyyah-ı alem Evliya Çelebi kimdir? Seyahat yolcuğuna İstanbul'da başlayan Çelebi, dünyaca kabul görmüş ünlü eseri Seyahatname'nin ilk cildinde de İstanbul'a yer verir. Eserde İstanbul'un kuruluşu ve kent hakkındaki hadisler ile ilgili birçok bilgi verilir. Çelebi'nin Seyahatname'si oldukça uzun bir eserdir ve Osmanlı topraklarını dolaşarak geçirdiği uzun yıllara dair detaylı izler taşır. 50 yıllık gezgin Evliya Çelebi kimdir? Evliya Çelebi, 17. yüzyılda yazdığı on ciltlik gezi kitabı Seyahatnâme'de İstanbul'un birbirinden güzel yerlerini masalsı bir dille anlatır. Çelebi doğma büyüme İstanbullu veya kendi tanımlamasıyla İslambol'lu olduğu kesindir. Değişik milletlerden, sınıflardan ve farklı yaş guruplarından oluşan çok renkli bir dünyayı andıran bu şehirdeki canlı, hareketli ve maceralarla dolu bir hayata bir yandan şahitlik ederken, diğer yandan bir parçası olarak doğumundan ve çocukluğundan itibaren neredeyse aralıksız denecek 30 yılını geçirir. Otuz yaşından sonra da her ne kadar üstlendiği görevler ve gezilerden dolayı çok az fırsat bulsa da Hac yolculuğunu gerçekleştirdiği 1081/1670 yılına kadar İstanbul'u merkez alarak yaşamayı sürdürmüştür. Bu sebeple İstanbul'un sosyolojik ve kültürel yapısına oldukça hakimdir. Dünyanın en büyük seyyahı: Evliya Çelebi Çelebi, kaleme aldığı seyahatnamesinin özellikle ilk cildini oluşturan bölümde ele aldığı İstanbul'un gezilmedik, görülmedik hiçbir köşesini bırakmamıştır denilebilir. Eserinde gezip dolaştığı bu yerlerle ilgili bilinen, sıradan bilgiler vermek yerine kimi zaman değişik kaynaklardan yararlandığı şifahi kültüre dayalı bir İstanbul anlatısı tercih eder. Çelebi, ayrıca İstanbul'dan bahsederken şehri büyük ölçüde dini kaynaklara ve rivayetlere dayanan tarihi kökleriyle birlikte anlatıyor. Evliya Çelebi'nin dilinden Süleymaniye Camii Çelebi, 'cild-i evvel' diye başladığı Seyahatname'sinin muhtevasını gösteren fihristini verdikten sonra uzun bir dua ile başlar. Seyahatinin sebebini izah eder. Meşhur rüyasını etraflıca anlattıktan sonra ilk ciltte İstanbul'u anlatmasının sebebi olarak da Sad bin Ebi Vakkas'ın rüyasında tavsiyesine bağlar. Bu bölümden itibaren İstanbul hakkında bilinen hadisleri ve Beni İsrail peygamberlerinden Hz. Süleyman tarafından inşa edildiğini anlattıktan sonra şehrin diğer kurucularından uzun uzun bahseder. Girizgahtan sonra Evliya Çelebi'nin kaleminden 17. yüzyıl İstanbul'unun değişik manzaralarına tanık olmaya hazır mısınız? İstanbul kültürüne ışık tutacak eser 'Tavuk pazarında kırmızı zımpara taşı parçalarından oluşmuş yüz arşın uzunluğunda iğne gibi bir sütun vardır. Bu Hazreti Muhammed'in doğumu sırasında iki gece içinde meydana gelen depremlerde hasar görmüştü; ancak ustalar sütunu hâlâ sağlam ve ayakta duracak biçimde, bir adam baldırı kalınlığındaki demir çemberlerle çevrelemişlerdi. Büyük İskender döneminden 140 yıl önce dikilmişti. Konstantin Sütunu'nun tepesine yılda bir kez kanatlarını çırparak havadaki bütün kuşları pençeleri ve gagalarında üçer zeytinle birlikte oraya toplanan sığırcık şeklinde bir tılsım yerleştirilmişti.' 'Seyahatname'deki gizli Türk mahallesi Evliya Çelebi, şehrin anıtsal yapılarından biri olan ve bugün hâlâ ayakta duran Çemberlitaş'ın tarihçesini böyle bir rivayete dayandırmaktadır. Seyahatname bu bakımdan da büyük bir kaynak. Nitekim mekanların tarihini anlatırken Bizans döneminden kalan rivayetleri ve efsaneleri de aktarıyor. Seyahatname'de yer alan leziz tatlılar İstanbul'un fethi de Seyahatname'de oldukça geniş bir biçimde işleniyor. Çelebi'nin dedesi bu fethe katılan askerlerden biri olduğu için Çelebi, fethi kuşaktan kuşağa aktarılan hikâyelerle anlatıyor ve İstanbul'daki mekânların tarihçesini anlatırken fetih anılarını ekliyor. Evliya Çelebi'nin hac yolculuğu 'Dedemiz (Yavuz Er Sinan) İstanbul'un fethinde onunla birlikteydi. Ganimetten payına düşen parayla Unkapanı'ndaki binaları aldı. II. Mehmed'in şehri fethinden sonra Sağrıcılar Camisi tarafında yüz dükkânla birlikte bir cami inşa ettirerek vakfetti. Doğduğum ev ganimet parasıyla o dönemde yapıldı. Evlerin, dükkânların ve caminin beratı da Fatih'in tuğrasıyla imzalandı, idaresi ailemize bırakıldı. Şimdi bununla ilgili işlere ben baktığımdan, onun saltanatı sırasındaki bütün olayların tarihlerini iyi biliyorum.' Çelebi'nin anlattıkları İstanbul'un fethi hakkında ciddi bir kaynak oluşturuyor. Nitekim Seyahatname eserinde fetih sürecini, kuşatma esnasında yaşananları ve II. Mehmet'le ilgili rivayetleri detaylı bir biçimde anlatıyor. Öyle ki bu eserde Avrupa'dan Bizans İmparatorluğu'na yardıma gelen Frenk gemilerinin alıkonulmasından Fatih'in çarpışmalar bittikten sonra Okmeydanı'nda verdiği ziyafete kadar birçok detaya rastlamak mümkün. Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde İstanbul; saraylardan mezarlıklara, gayrimüslim mahallelerinden varoşlara kadar detaylı bir biçimde tasvir edilir. Seyahatname'de anlatılan İstanbul, bir panoramadan ibaret değildir. Çelebi, semt hikâyeleri, şehrin fetih sonrasında yeniden yapılandırılması ve sosyal yaşantısı hakkında bilgi verir. Bugün hâlâ ayakta duran birçok yapının hikâyesini de Çelebi'nin eserinden öğrenmek mümkün. Eserde İstanbul manzarası Yedikule'den başlar. Bu bölgenin dönüşümü de oldukça ilginç. Çelebi'nin aktardığına göre, Yedikule'nin dışındaki kasaba bir zamanlar lazaretti. Yani, vebalı yoldan gelenlerin yedi gün boyunca karantinaya alındığı bir bölgeydi. Ancak İstanbul'un fethinden sonra Fatih tarafından kasapların ve tabakhanelerin olduğu bir bölgeye dönüştürülmüş. '...Savaş zamanı bu kasaba 5 bin yiğit tabakçı çıkarır. Ancak kötü kokusundan dolayı burada kimse duramaz, ama sakinlerine bu kötü koku miski amber gibi gelir. Yardımsever ve varlıklı insanlardır. ...Bu kasabanın dışında kemeri altında kaz resmi tasvir edilmiş dört köşe mermer bulunan bir çeşme vardır ki işçiliği anlatılmaz. Bu çeşme Kazlı Çeşme ismiyle meşhurdur.' Günümüzde bu kasap ve tabakhaneler kalmasa da hala Kazlıçeşme ismini kullanmaktayız. Evliya Çelebi'nin eserinden anladığımıza göre, İstanbul'un çok kültürlü bir yapısı var.Tophane ve Kasımpaşa semtlerinde başlayan bir yürüyüş Galata'ya ulaştığında iki farklı dünyaya tanıklığa olanak sağlar. Nitekim bu iki semt arasındaki farkılık Çelebi'nin eserinde ayrıntılı olarak tasvir edilir: 'Galata'da keferenin kendini müzik ve içkiyle oyaladığı iki yüz meyhane ve şarap dükkânı vardır. Meyhaneler Ankona, Saragoza, Mudanya, Edremit ve Bozcaada şaraplarıyla ünlüdür. Oynayan, dans eden oğlanlar, hanende ve sazendeler bir araya gelip kendilerini eğlendirdiğinden Galata meyhaneleri kolayca günaha girilecek yerlerdir. Bu bölgeden geçerken yalın ayak başı çıplak sarhoş yatan çok adam gördüm ve bazıları hâllerini sorduğumda şu beyitle karşılık verdiler: Öyle sermestem ki idrak etmezem dünya nedir / Men kimem saki olan kimdir mey-i sehba nedir.' İstanbul'un sosyal yapısının gözlemlendiği bir diğer alan da tekkelerdir. Tekkeler İstanbul'un sosyal yaşantısında önemli bir yere sahiptir. Örneğin, meşhur Miskinler Tekkesi fiziksel ve psikolojik problemler yüzünden toplumla birlikte yaşama şansı olmayan kişileri barındırıyordu. Bir rehabilitasyon değil, tecrit yeriydi ancak tecrit edilen kişilere yaşama şansı sunuyordu. Evliya Çelebi Miskinler Tekkesi'nden şu şekilde bahseder: 'Miskinler Tekkesi; şehir dışında ana cadde üzerinde bir tekkedir. Bütün miskinler burada kalırlar ve sadakalarla geçinirler. Şehir içinde bir miskinin varlığı haber olursa derhâl aman vermeyip tekkelerine getirirler. İsterse ayan ve eşraftan olsun, hiç dinlemezler. Ellerindeki padişah emrine dayanarak zorla götürürler.' Alıntıladığımız pasajlardan da görüldüğü üzere İstanbul, Çelebi'nin kaleminde epey renkli bir şekilde kaleme alınır. Bu satırlardan sonra İstanbul'un Çelebi için neden bu kadar önemli olduğu soruları aklımıza gelmeye başlar. İstanbul'un Evliya Çelebi için önemli oluşunun tek sebebi sadece devletin payitahtı olduğu düşüncesi değildi elbette. İstanbul, aynı zamanda Çelebi'nin hayatının ilk 30 yılını geçirdiği periyodik aralıklarla ikamet ettiği bu yüzden bağını koparmadığı bir ocak... İstanbul'dan bahseden I. cilt ve Kahire'yi anlatan X. ciltlerin klasik seyahatnamelerdeki gezi izlenimi anlatısından farklı değerlendirmek gerekir. Çünkü bu iki şehir hakkında anlattıkları bir gezi izlenimini aktarmaktan ziyade, şehir tarihi konusunda etraflıca bilgi verme olduğu bir gerçek. Ayrıca Çelebi'nin birinci ciltte İstanbul'u anlatmasına karşın diğer ciltlerde de sık sık İstanbul'da yaşanan hadiseler çerçevesinde bilgilendirmelerde bulunması da dikkat çekici bir hadisedir.

Evliya Çelebi'nin gözünden İstanbul

Yolculuk İstanbul'da başladı