İlber Ortaylı’dan tarihin muhtasarı: Gelenekten geleceğe

💠 Yaşayan kütüphane olarak isimlendirilen Türk tarih profesörü İlber Ortaylı, 7'den 70'e herkese tarihi sevdiren, ince ve naif üslubu, keskin zekası ve esprili yaklaşımlarıyla Türk halkının gönlünde yer etmiş önemli bir ilim insanıdır. 💠 1947 yılında Avusturya'da dünyaya gelen Ortaylı, 7 dil bilen büyük bir tarih üstadıdır. Hayatı boyunca birçok kitap yazan ve çeşitli ödüllere layık görülen tarihçi aynı zamanda, Türkiye'nin yetiştirdiği en önemli tarihçilerden Halil İnalcık'ın talebesidir. Halil İnalcık'ın ilimle dolu hayatı 💠 İlber Ortaylı'nın gelenek kavramından edebiyata, tarihçiliğimizin eleştirisinden tiyatroya, demokrasi tarihimizden Hammer ve Cevdet Paşa'ya, Harf Devrimi'nden Mimar Sinan'a birçok alanda yazılarını barındıran 'Gelenekten Geleceğe' eseri, mazi ve müstakbel arasında kurulmuş bir köprü görevi görüyor. 💠 Ayrıca 'Gelenekle geleceği bir arada düşünmek ve tartışmak aslında her aydının görevidir.' diye belirten Ortaylı, çeşitli konularda tartışma konusu oluşturmakla, bir bilinç uyandırmaya çalışıyor. İslam bilincini tazeleyecek 20 kitap 'Modernleşme aslında, gelişmiş toplumun özelliklerinin az gelişmişler tarafından alınması, diye tarif ediliyor. Bu tarif yeterince açık değil. Modernleşme varolan değişmenin değişmesidir. Yani toplum zaten belli bir ölçüde değişedururken ani ve hızlı bir değişme dönemine girilmesi söz konusudur. ' İlber Ortaylı Alev Alatlı'nın Nasihatname'si Hafazanallah'tan alıntılar 'Osmanlı imparatorluğu eski Akdeniz dünyasının üçüncü ve sonuncu imparatorluğudur. Akdeniz, uygarlığın, yani şehirleşmenin ana yurdudur. Coğrafya olarak Osmanlılar belli iklimi, belli konumu olan bu dünyadadırlar. Eski dünya insanları Akdeniz'i uygar dünyanın ortası olarak düşünürdü. Ekseri dillerde bu denizin adı Orta Deniz'dir. Bu bir coğrafi etnosantrizm (içedönüklük) kadar bir kültürel etnosantrizmin de ifadesidir. Ancak bir bakıma gerçekle bağdaşan bir etnosantrizmdir.' İlber Ortaylı Bir düşünce işçisi: Alev Alatlı kimdir? 'Türkiye'de son yılların en ilginç ve komik olayı, Macar düşünürlerin yazdıklarından Anglo-Sakson dünyası aracılığıyla haberdar olmamızdır. Yunanlı yazarları da Nobel aldıkları zaman lütfen okuyoruz. Herkes Türkiye'nin hızla değiştiğinden söz ediyor. Elhak öyledir. 150 yıldır Türk halkı yapısal değişmenin ve bundan doğan farklı nitelikteki olaylar zincirinin içindedir. Ama bu değişmenin etraflı ve derin bir tasvirini yapacak edebiyat ve düşüncemiz yok. Olamaz, çünkü ne olduğumuzu anlamak için etrafı iyi tanıyıp kendimizle karşılaştırmak gerek, ilham almak gerek.' İlber Ortaylı Alev Alatlı'dan altın değerinde öğütler 'Sultan Abdülhamid Mebuslar Meclisi'ni dağıtmıştı, ama Anayasayı kaldırmamıştı. Hatta o anayasanın kabulü yazısını göz önüne alırsak, anayasayı ihlal ettiği de söylenemez. İslamcılığın başını çektiği söyleniyor. Doğrudur. Ama imparatorluğun Ayan Meclisi -ki, güya İslam'daki usül-i meşveret esasına göre kurulmuştu- üçte bir oranında üyesi gayri müslimdi. Dağıtılan Mebusan Meclisinde idare, adliye, maliye yanında dış politika da eleştirilmişti.' İlber Ortaylı Katip Çelebi'nin başyapıtı: Mizanü'l Hak 'Osmanlı imparatorluğunun son vakanüvisi Abdurrahman Şeref'in kaleme aldığı tarih ancak orta mektep kitabı olur. A. Cevdet Paşa, Hammer'den sonra kaleme aldığı tarihinde geniş bilgili bir özgün adamdır, ama nihayet 50 yılı kaleme almıştır. Lanetle andığı ve kafiyeli methiyelerle tarif ettiği kişiler yan yanadır bu tarihte. Ama aynı ortamın içinde Avrupalı meslektaşlarına taş çıkartacak bir iki tarihçi de yetişti. Nihayet Türkiye'nin en büyük tarihçisi, tamamen Osmanlı muhitinin ve Osmanlı asrının Cumhuriyet'e devrettiği Fuat Köprülü'dür.' İlber Ortaylı Teoman Duralı'nın Çağdaş Küresel Medeniyet eserinden alıntılar 'Osmanlı tarih yazıcısı dediğimiz zaman, modern bir tarihçiden söz etmediğimiz açıktır. Osmanlı toplumunun vakanüvisi, geleneksel Ortaçağ toplumlarında görülen bir tarihçi tipidir. Ancak gerek içinde bulunduğu mekan ve gerekse yaşadığı zaman yönünden 15-18. yüzyılların Osmanlı tarihçisi ilginç nitelikler gösterir. Bir başka deyişle 17. yüzyıl Osmanlı vakanüvisi, Ortaçağ Avrupasının Gregor de Tours'u değildir. Kiev Rusyası'nın Nestor'u da değildir. Onlardan daha derin ve kapsamlı bilgiye ve uslüba sahiptir, ama 17-18. yüzyıl Avrupa'sının tarihçileri yanında da başka bir dünyanın algılayış ve düşünüşünü sürdürdüğü görülür. Geleneksel toplumun düşünce ve yorumlama alışkanlığı onlarda dirençle yaşar ve vakanüvislerimiz, aslında yavaş bir evrim geçirmişlerdir.' İlber Ortaylı 2022 yılında mutlaka okumanız gereken 10 kitap 'Ortaçağın Doğu toplumunda da nasihatname denen edebi tür daima tarihi kendisine malzeme olarak seçer. Bütün bu uzun dönemde tek istisna, ne halefi, ne de selefi olan büyük sosyolog İbn-i Haldun'dur. Ortaçağ tarihçiliğinin bu nasihatçiliği geniş yığınlara bir şey öğretmek, bir bilinç vermek amacından kuşkusuz uzaktır. Tarih bilgisi sadece dar bir yönetici grubun sahip olması gereken bilet olarak anlaşılmaktaydı.' İlber Ortaylı Said Halim Paşa ve klasik eseri: Buhranlarımız 'Osmanlı imparatorluğu 15-17. yüzyıllardaki klasik eskiçağ ve Ortaçağ imparatorluklarını adeta restore ederek yeniçağ imparatorluklarının böğrüne uzanmıştı. Ama askerlik ve yönetimdeki başarıları, bilim ve düşünce hayatındaki eserlerle paralellik göstermiyor. Osmanlı tarih yazıcılığı da çağdaş Avrupa tarih yazıcılığının yanında ilginç bir görünüme sahiptir. Bu tarihçilik gerçi Ortaçağın geleneksel tarih yazıcılığının bir adım ilerisindedir ama çağının dünyasının yöntem ve bilgi olarak gerisindedir.' İlber Ortaylı Osmanlı'nın ilk baskı eserleri 'Gerçekte tarihçinin her zaman, her devirde siyasal bir işlevi olmuştur. Modern tarihçi bir ideolojinin adamıdır. Geleneksel toplumun naif tarihçisi daha durağan ve katı bir düşüncenin, daha doğrusu bir akide'nin etkisindedir.' İlber Ortaylı Ahmet Kabaklı'nın Kültür Emperyalizmi eserinden dikkat çeken cümleler 'Mimar Sinan baş mimar olduğunda ve olmadan önce de mesleğinde yetişirken, bu imparatorluk bir Balkan imparatorluğu olma yanında bir Ortadoğu imparatorluğu da olmuştu. Hatta 200 yıldır kazandığı ve koruduğu birinci niteliği, ikincinin içinde erimeğe başlamıştı. İki yüzyıldan beri Balkan imparatorluğu olma niteliğini, tarihin akışı ve doğal kültür ilişkileri içinde yavaş yavaş kazanan Osmanlılar, şimdi bilinçli bir biçimde Ortadoğu-İslam imparatorluğu tipine dönüşmekteydiler. Devletin ulema ve ümerası, adeta belirgin ve gayretli bir politika içinde bir tür Ortadoğu-İslam rönesansı yaratıyorlardı. 14. ve 15. yüzyıllara ait Osmanlı vekayiname ve nasihatname edebiyatında, 16. yüzyılda olduğu kadar eski İslam devletlerini, İslam toplum ahlakını, İslam arazi ve maliye sistemini nakleden kaynaklara atıflar yapıldığı ve başvurulduğu söylenemez. Daha önce pragmatik bir yaklaşım ve yaşayan geleneklere Doğu devlet literatürü okunur ve toplum sistemi benimsenirken, şimdi daha bilinçli bir biçimde İslam-Ortadoğu modeli ele alınıyordu.' İlber Ortaylı Necmettin Erbakan'ın 'Davam' kitabından alıntılar 'Geleneksel toplumda mimarlık basit bir lonca faaliyeti değildir. Gerek fonksiyonları, gerekse örgütleniş biçimi ve yetkileriyle mimar, uzman bir bürokrattır ve yönetici sınıf üyesidir. Kentsel alandaki alt yapı tesisleri, ulaşım teknolojisinin düzeyi, ekonomik faaliyetlere dayalı mekan organizasyonu, yapı malzemesi, inşaat işçi ve ustalarının sayısı ve bölgesel dağılımı, azınlık cemaatlerin oturduğu bölgelerdeki mekan sınırlaması ve buradaki farklı yapı denetimi, mimarlığın üstlendiği görevlerdir. Klasik Osmanlı teşkilatında mimarlık doğrudan askeri bir görevdir. Mimar, asker ocağında (kapıkulu ocaklarında) yetişir. Kendilerine hassa mimarları denir. Komutanları da Hassa başmimarıdır.' İlber Ortaylı İbrahim Gülşeni Divanı 'Osmanlı mimarisinde dar ulusal bir nitelik ve kaynak aramak boşunadır. Nasıl Osmanlı tarihi üç kıtadaki ülkelerin ve halkların yazgılarıyla ördükleri bir duvara benzerse, Osmanlı mimarisi de bu tarihin zamanda ve mekandaki müşterekliğinin bir sembolüdür.' İlber Ortaylı Osmanlı padişahlarının mühürleri 'Divan şiiri bugün yaşamıyor, okunmuyor, o tarzda yazılmıyor derken, bu şiirin terkedildiğini, ama ilgi alanımız dışına çıktığını kastetmemek gerekir. Terkedilen bir edebiyat eğer ilgi, tartışma ve araştırmanın dışına çıkmışsa bunda övünülecek bir yan yoktur. Her şeyden önce Türk şiirinin bugün ulaştığı düzeyde o edebiyatın da payı vardır. Bundan başka yüzyılları kapsayan bir alanın her meslekten ve mezhepten aydınların ilgi alanı dışında kalması, Divan edebiyatından çok ulusal aydın grubumuz için olumsuz bir nottur.' İlber Ortaylı Bir Osmanlı destanı: Osmancık'tan alıntılar 'Divan edebiyatı, Burckhardt'ın çizdiği Rönesans adamı gibi bir Osmanlı adamını anlamamıza yardım eder. Osmanlı adamının hayatı algılayışında, hayata bakışında Divan şiiri bir terbiye aracıdır. Ölçü önemlidir. Coşkuda, hicivde, üzüntüde, mistisizmde bile bir teknik düzenleme, bir geometrisyenlik vardır. Tutkuların, duyguların anlatımındaki bu tür ölçü ve düzenleme, Osmanlı aydınının hayatının her döneminde göze görünen tipik yanıdır.' İlber Ortaylı Nurettin Topçu'nun hayata bakışı: İslam ve İnsan 'Avrupa demokrasisinin çekirdeği, güçlü mahalli idare geleneğidir. Bir takım şehirler ve bölgeler kendi mali kaynaklarını, halkın temsilcilerinden oluşan kurulların kararları doğrultusunda kullanmağa başlamışlar ve elde ettikleri bu özerkliği hükümdarlığın merkezi otoritesine karşı kıskançlıkla korumuşlardır. Hükümdarların kendilerine savunma ve güvenliklerini sağlama karşılığında bir takım vergi ve angarya yüklemesini engellemek için mahalli kolluk kuvvetlerini de kendileri kurmuşlardır.' İlber Ortaylı Osman Yüksel'e göre bir nesil nasıl mahvoldu? '19 Mart 1577'de Osmanlı İmparatorluğunun dört yanından gelen rengarenk bir heyet toplanıyordu: Meclis-i Mebusan... Selanik, Erzurum, Bağdat gibi uzak yakın vilayetlerden gelen, çeşitli dil ve dinden grupları temsil eden bu mebuslar daha ilk anda geldikleri yerin problemlerini ortaya atmışlar, kısa zamanda geniş ülkenin sorunlarını kavrayıp, maliyeyi, yönetimi ve hatta dış politikayı şaşılacak bir ustalıkla eleştirmeye başlamışlardır. Gerçekten imparatorluğun anayasal kurumları, anayasa ilan edilmeden önce gelişmeye başlamıştı. 1540'lardan beri hükümet merkezindeki meclis ve kurullarda, 1560'lardan beri vilayetlerdeki idare meclisleri, yukarıda belirtildiği üzere yerel önderlerin yönetime karar ve eleştirileriyle katıldıkları kuruluşlardır. Nitekim mebusların toplantı ve tartışma usullerinde vilayet idare meclislerindeki tecrübelerinden yararlandıkları görülmekteydi.' İlber Ortaylı Genç yaşta solan çiçek: Fehim-i Kadim 'Şiirin güzelliği, yaşamın gizeminin açıklanması ne olursa olsun çekici gelir insanoğluna ve toplumlar akıllı üyelerine saygı duyarlar. İster bugünün ordinaryüsleri, ister tarih öncesi çağların büyücüleri olsunlar, bilim adamları grubunun saygınlığı, bu insani duygu ve zaaf kadar eskidir. Zeka ve sanatçı yaratısı, bu beceriye sahip olmayanları büyüleyegelmiştir.' İlber Ortaylı Sezai Karakoç'un kaleminden alıntılarla 'İslam' 'Osmanlı bilginleri gördükleri saygıya oranla, çağlarının bilimini, Yeniçağ dünyasının uyanışını toplumlarına getirememişlerdir. Ama onlardan böyle bir gayret ve beceri isteyen de olmamıştır. Osmanlı bilginleri, yaşadıkları toplumdaki bürokratik sistemin ve ideolojinin sürmesini sağlayacak bilgiyi öğretmek ve danışma görevini yerine getirmekle yükümlüydüler, Ulema bunu yapmıştır.' İlber Ortaylı Medeniyetimizi besleyen kaynak: Tercüme-i Kitab-ı Coğrafya 'Üniversiteli, üniversiteden kaçmağa başladı. Bütün üniversite öğretim üyelerinin özel sektöre geçmesi veya dış ülkelere çalışmağa gitmesi, toplumun kendini yeniden üretme yeteneğini kaybetmesi demektir. Üniversitenin tek denetleyicisi, geniş anlamıyla toplumdur. Toplum üniversiteden beklediğini bulamaz, mezununa iş vermez, üniversiteye danışmazsa o kurum kendini yenileme hareketine ister istemez girişir. Oysa görünüşte devlet kurumları üniversiteden danışman istiyor, özel sektör onlardan yararlanıyor, yargı organları hukuk fakültelerinin bilimsel içtihatlarına başvuruyor, Siyasiler onları aralarına almak istiyorlar. O halde üniversitenin yeniden düzenlenmesini de üniversitelilere bırakmak gerekir.' İlber Ortaylı İmam Şafii Divanı'ndan inciler 'Geleceğin üniversitesinin övünülecek bir kurum olmasını istiyorsak, önce onun geleneğine saygı duymalıyız.' İlber Ortaylı Şiirimizin özgün sesi Nef'i Divanı 'Türkiye'de dilin ve kullanılan yazının bir sorun haline gelişi ve bu soruna bilinçlice el atma süreci hepimizin bildiği gibi 19. yüzyılın ilk yarısında Tanzimat devrinde başlar. Dil ve yazı üzerindeki değiştirme çabalarının bu dönemde açığa çıkışı ve böyle bir sorunun kültürel yaşama getirilmesi başlıca iki nedene dayanır: Birincisi, Osmanlı İmparatorluğu modernleşmekte ve merkezileşmektedir. Merkeziyetçi bir devlet güçlü, geniş bir bürokratik örgüt demektir.' İlber Ortaylı İsmet Özel'in Bakanlar ve Görenler kitabından altı çizili cümleler '19. yüzyılda Avrupa kıtasında ortak bir edebiyat ortamından söz etmek gerekir. Bu ortam, İskandinav ülkelerinden ve uzak Rusya'dan İspanya'ya kadar nerede ne yaratılıyorsa hepsinin en kısa zamanda birbiriyle karşılaştığı, geniş okuyucu kitlesinin tümünden etkilendiği bir anafordur. Bir Fransız, bir Rus ve bir Alman için edebiyat demek; Flaubert kadar Dostoyevski, onlar kadar Ibsen'irı bir arada okunup tartışıldığı, bireyin dünyasını birlikte etkiledikleri bir uğraşı alanıdır.' İlber Ortaylı Kafka'nın babasına mektubundan alıntılar 'Yunanlı, kendi toplum sistemini ideal ve en gelişmiş olarak görür. Yunanlı için bilincinin altındaki ideal toplum, geçmişte, halde ve gelecekte kendi toplumu idi. Kitlenin tarih bilincine dayanan bir eleştiri ve eyleme ihtiyacı yoktur. Bu nedenle geniş yığının sanatı olan tiyatro, tarihsel düşünce ve yorumdan esinlenmeyecektir. Yunan komedyası ise günlük sorunlarla meşgul bir sanat dalıydı.' İlber Ortaylı Dervişane bir divan şairi: Usuli 'Çehov başka dile çevrilince bile birçok özellikleri kaybolan bir yazardır. Bu yüzden yabancı ülkelerde sahneye konan herhangi bir oyunun mutlak başarıyla temsil edilmesini beklemek zordur. Onun oyunları her şeyden önce uzun bir çalışmaya ve gözleme ihtiyaç gösterir. Stanislavski ve onun yolunda yürüyen Bolşoy Tiyatro, herhangi bir Çehov oyununu sahneye koymak için bir iki yıl süren çalışmalar yaparlar. O sebepten Devlet Tiyatrolarında bu mevsim kısa bir çalışmayla sahneye konan Vanya Dayı'dan fazla bir şey beklemek doğru olmazdı.' İlber Ortaylı Rene Guenon'un 'Doğu ve Batı' kitabından ufuk açıcı tespitler

İlber Ortaylı’dan tarihin muhtasarı: Gelenekten geleceğe

İlber Ortaylı kimdir?