İslamiyet sonrası Arapların himayesinde gelişen ilk dönem Fars edebiyatı

İran'da İslamiyet'in kabul edilmesinden önceki devirlere ait dil ve edebiyat hakkında kesin bilgi, hemen yok gibidir, İslamiyet'in kabul edilmesine kadar geçen devrede yazılan eserler, bir takım faraziyelerden ibarettir. Farsçanın oluşumu 9. yüzyıla kadar uzanmaktadır. İslamiyet'ten önce yazılan ilk eser ise 1. Dara tarafından M.Ö 516 yılında yazılmış Bisütun Yazısı'dır. İslamiyet öncesi döneme ait bir diğer önemli metin ise Zerdüştlük'ten izler taşıyan Avesta metinleridir. İran 7. Yüzyılda Müslüman Araplar tarafından fethedildi. Bunun sonucunda Sasani İmparatorluğu yıkıldı ve İran İslamlaşmaya başladı. İslamiyet'in kabul edilmesinden sonra Emevilerin son dönemlerinde ve Abbasiler zamanında imparatorluğun her yanından yönetici kadroların devşirilmesiyle birlikte Farsça etkilerin Emeviler zamanında kendisini hissettirmesine yol açtı. Abbasilerin yönetimi ele geçirmesinden sonra İranlılar İslam İmparatorluğunun yazıcıları ve bürokratları oldular, yazar ve şairdiler, hem Arapça hem Farsça yazdılar. 'Ne bilirsin sen? Ey misk saçlı, ay yüzlü; Bu kulun hali nasıldı bundan önceleri?' Halife Hişam zamanında, İran saray kuralları uyarlandı ve Farsça siyasi metinlerin Arapçaya ilk tercümeleri gerçekleştirildi. Siyasi alandaki çeviriler bilimselliğe de kapı araladı ve İran, Hindistan ve Yunan medeniyetinin tıp, astronomi ve matematik alanındaki önemli bir geçiş noktası oldu. Pek çok farklı alanda yapılan çalışmaların yanında Kelile ve Dimme'nin fablları ve Binbir Gece Masalları'nın bazı hikayeleri Arapçaya çevrildi. İran'da yazılı eserlerin çoğu, İslam fetihlerinden sonrasına aittir. 'Sen Rudekî'yi ey ay yüzlü, şimdi görüyorsun! Fars çeviri ve kültürüyle oluşturulan bağlantı, İranlıların saray halkındaki Arap meslektaşlarıyla aralarında birtakım rekabetlere yol açtı. Bunun sonucunda İranlılar tarafından Fars kültürünün Arap kültürüne karşı üstünlüğünü göstermek ve Abbasi halifeliğinin resmi kültürünü etkilemek maksadıyla Şu'ubiye adında bir edebi akım oluşturdu. İslam Toplumları Tarihi eserinde İranlıların Müslüman olmasına rağmen Fars edebiyatının ilk örneklerinde eski inançları olan Zerdüştlük etkilerini devam ettirdiği vurgulanır. Bu durumu gören Arap alimler, İran kökenli düşüncelere direnerek Fars edebiyatı çalışmalarını kendi zeminlere çekmek istediler ve dokuzuncu yüzyılda Arap edebiyatı ile Fars edebiyatını senteze başladılar İbni Kuteybe, yönetim, savaş, ilim, aşk dostluk üzerine yapılan eserleri derlemekle Arap tarihinden alıntılar yapmakla kalmayıp aynı zamanda İran entelektüellerin ilgisini çekebilmek için Fars edebiyat kitaplarından, Hint hikayeleri ve Aristo felsefesinden de alıntılar yaptı. Bunun yanında Arap edebiyatının en iyi nesir yazarlarından biri olarak görülen Cahiz, Arap ve İran entelektüellerinin edebi birikimlerini birleştirdi. Yapılan bu faaliyetlerden sonra Farsçadan yapılan tercümeler, tarz ve konu itibariyle İran izleri taşıyan, fakat Arap ve İslami düşüncelere sıkı sıkıya bağlı bir edebiyat biçimine doğru yönlendirildi. Arap yazarlar, İranlı yazarların ürünlerini Müslüman alemine sundu fakat İslam ve Arap değerleriyle çatışma halinde olan unsurlara karşı büyük bir set oluşturdular. 'Ey aymaz!. Gördüğün bu beden bir hiçtir, Fars edebiyatı, Arap yazarları tarafından kollanırken, İslam camiasında önemli bir etki alanı daha vardı: Yunan kültürü ve düşüncesi. İslam medeniyetinin gelişiminde Yunan kültürünün etkisi çok büyüktür. Bu kültürün pek çok etkisi dolaylı yollardan İslam düşünce sistemine katıldı. Fars edebiyatında yapılan tercüme eserlerde de Yunan kültürü etkisine fazlasıyla tanık oluruz. 'Ey dünya! Cihana ait kötü alışkanlık ve çirkin sevgi, tüccarların alış verişi gibi karışmış.' Arapların İran'ı ele geçirmesiyle Zerdüşt dininin yerini İslamiyet almış ve Arap dilinin Fars diline tesiriyle Pehlevî dilinin yerini Arap harfleri almıştır. İran'da Müslümanlığın yayılmasıyla 9. asrın sonlarına doğru İran'ın bilim ve edebiyat dili Arapça olmuştur. Bu dönemde şiirde aruz ölçüsü kullanılarak İslam'la ilgili konular yazılmıştır. Bahsedildiği gibi Arapların etkisiyle Arap şiiri tanınmaya başlanmış fakat daha sonra tercümeler yoluyla bir Fars şiiri oluşturulmuştur. Bu dönemde ağırlıklı olarak kasideler yazılmıştır. İranlı âlim ve sanatkarlar bir edebiyat ve ilim dili haline gelen Arapçayla şiir söyleyip çeşitli konularda eserler yazmaya başlamışlardır. Orta Farsça ile Yeni Farsçanın dilbilgisi bakımından aralarında fazla fark bulunmadığı ve Yeni Farsçanın 10. asrın başlarından itibaren kullanılmaya başladığından söz edilmiştir. Bu dönemde ön plana çıkan şairler arasında; Rudeki, Firdevsi, Menuçihri, Ömer Bin Hayyam yer alır. 'O nevruz rüzgârı, her bir gül dalının gözü açılsın diye bahçede devamlı efsane söyleyen olur.' 9. yüzyılda yaşayan Rûdekî, İran edebiyatında en fazla örnek alınıp taklit edilen şairlerden biridir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî de Rûdekî'nin şiirleriyle aynı vezin, redif ve kafiyede birkaç gazel söylemiş, bazen da onun kullandığı mazmunları kullanmıştır. Arap şiiriyle edebiyatını öğrenen Rûdekî'nin mûsiki ve şiirdeki başarısı Sâmânî Emîri Nasr b. Ahmed'in dikkatini çekti ve onun sarayına intisap etti. Ardından Emîr Nasr'ın vezirlerinin ve saray ileri gelenlerinin ödül ve bağışlarıyla büyük bir servete sahip oldu ve itibar kazandı. Rûdekî'nin görme engelli olduğuna dair rivayetler olsa da şiirlerinde görme duyusuyla ilgili birçok fiil kullanmış, renklerden söz etmiş, gözle görülen şeyler hakkında teşbihlere yer vermiştir. Rûdekî'nin bir divanı vardır. Divanda yer alan şiirlerin çoğu kaside, gazel, mesnevi ve rubâî tarzındadır. Şiirlerinde aşırı mübalağalı ibare ve tasvirlere rastlansa da bunların çoğunun samimi ve sanat endişesinden uzak olduğu söylenebilir. Ona isnat edilen şiirlerde birçok atasözüne rastlanır. Diğer beyitleri ahlâkî hikmetler şeklinde kaleme alınmıştır. Methiye türünde zirve sayılan Rûdekî öbür nazım şekillerini de başarıyla kullanmıştır. Şiirlerinin çoğu yeni mazmunlar ve özlü mânalar ihtiva eder. Kasidedeki üstün mevkiinden dolayı kendisinden sonra gelen büyük kasideciler onu üstat kabul etmiştir. 'Özgürce bir öğüt verdi bana zaman Tahmini olarak 940'lı yıllarda doğduğu tahmin edilen Firdevsi 'Şahname' yazarı olarak Fars edebiyatının en önemli edebiyatçılarından biridir. Firdevsî'nin çocukluk dönemi ve öğrenim hayatı hakkında kaynaklarda hemen hemen hiçbir bilgi yoktur. Başlangıçta diğer şairler gibi gazel ve kasideler yazan Firdevsî, bir süre sonra döneminin de etkisi altında kalarak eski İran tarihi hakkında bilgi edinmek üzere Pehlevî dilinde yazılmış eserlere karşı büyük bir ilgi duydu. O dönemde yazılmış eserlerden faydalanmak için babasından veya Zerdüşt rahiplerinden Pehlevîce öğrendi. Şiir yazacak kadar da Arapça biliyordu. 990 yılında Şâhnâme'yi yazmaya başlayan Firdevsî'yi kimin veya kimlerin desteklediği bilinmemektedir. Firdevsi eserini tamamlayınca Gazneli Mahmut'a sunmuştur. 'İster bir kul, ister bir padişah olsun, bu dünyada mesut sayılabilecek kimse, öldükten sonra iyiliğini yadigâr bırakabilendir.' 'Bir gece ne kadar uzun olursa olsun karanlık sonsuza kadar sürmez!' 1039-104 yılları arasında Horasan eyaletinin merkezi Nîşâbur'da doğan Ömer Hayyam, öğrenimini ve hayatının büyük bir kısmını orada ve Semerkant'ta geçirdi. Sözlükte hayyâm kelimesi 'çadır yapımcısı' anlamına gelmekle birlikte onun İran'da yerleşmiş Arap asıllı Hayyâmî kabilesine mensup olabileceği de düşünülmektedir. Kendisine büyük ilgi gösteren Selçuklu sultanlarının, Vezir Nizâmülmülk'ün saraylarında görev yapmaktan hoşlanmadı ve bilimsel araştırmalara adanmış sakin bir hayatı seçerek zaman zaman Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan gibi bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih etti. Hayyâm rubâîleriyle tanınmış bir şairdir. Arapça bir rubâîsinden ötürü kimilerince Horasan şairleri arasında sayılmıştır. Rubâîlerin sayısının Rubâʿiyyât'ının istinsah tarihlerine göre günümüze yaklaştıkça arttığı görülmekte ve birçoğunun zamanla ona izâfe edilen başka şairlerin şiirleri olduğu anlaşılmaktadır. Kendi özgün üslûbunu yansıtan rubâîlerin sayısı 100 civarındadır. Rubâîlerinin Latince çevirileri 18. yüzyılda ortaya çıkmaya başlamıştır. 'Yaşamanın sırlarını bileydin

İslamiyet sonrası Arapların himayesinde gelişen ilk dönem Fars edebiyatı

İslamiyet öncesi Fars edebiyatı