İstanbul'u dünyanın unutulmaz şehri yapan yazarlar

Ahi Çelebi Camii'nde gördüğü rüyasında başta Hz. Peygamber olmak üzere birçok din büyükleriyle alem-i manada görüşme imkanı bulduğunu söyleyen, 'Şefaat!' diyeceği yerde heyecandan 'Seyahay ya Resulallah!' deyiveren, böylece bütün ömrünü seyahate hasreden Evliya 1611'de İstanbul'un Unkapanı semtinde doğdu. İstanbul gibi bir zübde-i âlemde doğmuş ve yaşamış olmanın bütün imkânlarından faydalanmış, iyi bir öğrenim görmüştür. Hafızlığa, müezzinliğe, hattatlık, şairlik, yazarlık ve nakkaşlığa; kuyumculuğa, taş oymacılığına, silah kullanmaya, cirit oynamaya, süvariliğe ilgi duymuş fakat bu seçkin mesleklerden hiçbirisi onu gezme tutkusundan alıkoyamamıştır. İstanbul ve çevresi işe başlayan gezileri zamanla üç kıtaya yayıldı. Gezileri sırasında çok ilginç yerler gören, savaşlara katılan Evliya Çelebi'nin gittiği son yer Mısır'dır. Vefatı 1683'ten sonradır. Her yönüyle bir İstanbul çocuğu olan ve İstanbul Türkçesinin musikili, zevkli ve ince dilini büyük eserlerine yayılmasını bilen Evliya Çelebi, zaman zaman anlattığı yer, hadise, kişiler hakkında 'enfûsî!' yorum ve eklemelerde bulunsa da; eseri, dönemin dünyayı, insanı, olayları algılayış biçimi ve Türkçesi hakkında önemli ipuçları barındırır. Seyahatname'de açıkça görülür ki zamanın payitahtı İstanbul, Evliya eserinin başında şehrin kuruluşuna ait efsaneleri de zikreder, her şeyin en güzelinin kendisine aktığı bir cazibe merkezidir. İmparatorluğun tüm eyaletlerinden alimlerin, ariflerin, devlet adamlarının, şairlerin, hattatların gelip mekan tuttukları, sözün en latifinin, yazının en nefisinin, musikinin en güzellinin kendisinde icra edildiği, eski tabirler 'camiü'n-nefais' olan bu şehir, Evliya'nın kaleminde her vesileyle kendisini gösterir. Seyyahın imparatorluk sınırlarında karşılaştığı her şey ve herkes önce 'dersaadet' mihengine vurulur, âlem İstanbul'un aynasından seyredilir, İstanbul'a göre değerlendirilir. Her lisanda İslâmbol ismin beyan eder: 'Ve İslambol kal'asının ibtida ismi (Lisan-ı Latinde) Makedonya'dır. Andan Yanko bina itdiğiyçün (Lisan-ı Süryani'de) Yankoviç dediler. Andan İskender bina itdiğçün(Lisan-ı İbri'de) Aleksandıra dediler. Andan bir zaman (Sırf'da) Pozanta dediler. Bir zamanlar(Lisan-ı Yahud'da) Vejendoniya dediler. Andan (Freng'de) Yagfuriye dediler. Tokuzuncu kerede Kostantin bina itdiğiyçün (Lisan-ı Yunan'da) Pozanatyan ve Konstantiniyye dediler. Ve lisan-ı Nemse'de Konstantinopol derler. Lisan-ı Moskov'da Teküriye derler. Lisan-ı İfrik'te İstifanya derler. Lisan-ı Fransa'da İgrandona, Lisan-ı Potakal'da Kostiyya, Lisan-ı Arab'da Kostantiniyye-i Kübra, Lisan-ı Acem'de KEyser-zemin, Lisan-ı Hind'de Taht-ı Rum, Lisan-ı Moguli'de Çakduran, Lisan-ı Tatar'da Sakalibe, Lisan-ı Al-i Osmaniyan'da İslambol derler. Gulgule-i Rum namıyla şöhret-i şehr olmışdır. Hafızahullah.' İngiliz yazar ve Osmanlı döneminde İstanbul'a elçi olarak atanan Edward Wortley Montagu'nun eşi olan Lady Montagu, 1716 yılında İstanbul'a geldi. Eşi, İngiltere'nin Osmanlı elçisidir. İngiltere'de arkadaşlarına Osmanlı topraklarındaki izlenimlerini içeren mektuplar yazan Montagu'nun bu kalem tecrübeleri ülkemizde Şark Mektupları adıyla şöhret bulmuştur. Osmanlı hanımlarının Avrupa'daki hanımlardan daha özgür ve hayatı şekillendirme bakımından sanıldığınan çok daha aktif olduklarını düşünen Montagu'nun bu mektupları Batı dünyasında eksik ve yanlış yorumlanan Türk-İslam portresinin gerçek değerini ortaya çıkarma gayesi de gütmüş ve oryantalizm tarihi için önemli bir çalışma olarak literatüre geçmiştir. Örneğin Gazanfer Aksakoğlu, V. Wolf'un Orlando isimli eserindeki İstanbul tasvirlerinin ve Ingres'i başta ' Türk Hamamı' olmak üzere bazı ünlü tablolarının Lady'nin tesiriyle oluştuğunu kaydeder. Şark Mektupları'ndan: 'Bu memleketin evlerini tasvir edersem daha ziyade hoşunuza gider zannederim. Evlerin hepsi umumen iki kısımdan ibaret. Aralarında gayet dar bir geçitle ittisal peyda ediyor. Odalar alelumum büyükçe. Pencereleri iki sıra camları renkli. Odanın bir ucunda iki kadem yüksekliğinde peyke var. Benimkinde iki tane. Buna 'sofa' diyorlar. Harem tertibatında en ziyade hoşuma gidense oda ortasındaki mermer fıskiyeler. Birçok borulardan sular fışkırıyor, latif bir serinlik hâsıl ediyor.' Genç bir subayken kaleme aldığı çeşitli yazı ve ktiaplarıyla geniş bir üne kavuşan Amicis, dünyanın çeşitli ülkeleri ve şehirlerinden bahseden gezi kitapları yazdı. Eğitim ve çocuk edebiyatı alanında birçok eseri bulunan yazarın vefat tarihi 1908'dir. İstanbul'la ilgili seyahatnameler arasında üne kavuşan Fransızca, İngilizce ve Almancaya da çevrilen Costantinopoli isimli eseri Reşad Ekrem Koçu tarafından sadeleştirilerek Beynun Akyavaş'ın kaleminden de tam metin olarak dilimize kazandırılmıştır. Doğu dünyası, bilindiği gibi Batı muhayyilesinde çok zaman sinirleri gevşeten bayıltıcı kokular, baharatlar, damak zevkleri, rehavet, eğlence vesairenin etkisinde pasif, miskin, hantal bir yapıya sahipir. En azından oryantalist resim ve edebiyat Doğu'yu bu iklim içerisinde görmek ve düşünmek istemiştir. Fakat Batı'nın Doğu algısının yüzyıllarca aynı mecrada aktığını, Avrupa'nın Asya'yı hep aynı çizgilerle hayal ettiğini söylemek pek de mümkün değildir. İşte dışarıdan bilgi edinerek bilme ile o 'şey'i görerek, hatta yaşayarak bilme arasındaki o muazzam farkı gören Edmondo de Amicis'in birçok dile çevrilmiş Costantinopoli'si biz gibi, bize göre, bizle kaim bir hayatı anlatır. Kitap, yabancı ama 'yaban' olmayan bir kalemin sıcak bir ürünüdür. İstanbul'dan: 'İçine düşünen şaşkınlıktan kurtulabilmek için İstanbul tepelerinin yamaçlarında kıvrıla kıvrıla giden binlerce küçük sokaktan birine girmelidir. Bu sokaklar huzurludur, buralarda Altınboynuz'un öteki sahilinde Avrupai hayatın gürültülü kargaşalığı içinde pek görülmeyen esrarlı ve gizli Şark bütün cepheleriyle sakin sakin seyredilebilir. Her şey tam manasıyla Şarklıdır. Çeyrek dakiklik bir yol yürünür ama ne kimseye rastlanır ne de duyulur. Orada burada, rengârenk boyanmış, birinci katı zeminden, ikinci katı birinci kattan taşmış, küçük ahşap evler vardır; büyük evlere bağlı küçük evler görünüşündeki her tarafı camlı ve kafesli şahnişinler, sokaklara esrar ve hüzün dolu, kendine mahsus bir hava verir. Bazı yerlerde yollar o kadar dardır ki, karşılıklı iki evin çıkma katları, neredeyse birbirine değer ve bu insan kafeslerinin gölgesinde, günün büyük bir kısmını oturdukları yerden gökyüzünü azıcık görerek geçiren Türk kadınlarının ayaklarının altından yürünür.' 1850 yılında Fransa'da doğan Loti, küçük yaşlarda Fransız Bahriyesine intisap etmiş, ve 1881'de yüzbaşı daha sonra a albaylık rütbesini elde etmiştir. Mesleği gereği dünyanın uzak bölgelerinde bulunan Pierre Loti, bu yerlerde gördüklerini kendi şahsiyeti potasından geçirerek romanlarına, hatıralarına yansıtmasını bilmiştir. Her zaman için çok seçkin bir kurum olarak kabul edilen Fransız Akademisi'ne üye oldu. Genel olarak Şark'a, Türklüğe ve özellikle İstanbul'a Eyüp'e derin bir sevgisi olan Piere Loti ve eserleri hakkında Türkçede birçok eser kaleme alınmış, onun İstanbul'a olan dikkat ve yorumları pek çok açıdan değerlendirmeye tabi tutuldu.1876 yılında bir Fransız gemisiyle görevli bir subay olarak İstanbul'a gelen yazar, zamanla İstanbul'dan çok etkilendi. İstanbul'a hayran kalan ve Aziyade romanına adını veren kadınla burada tanışan yazar bir Türk dostu olarak sık sık İstanbul'a gelmiş ve İstanbul'da bulunduğu zamanlar Eyüp'te yaşamıştır. Yakup Kadri gibi yazarlar tarafından Türklüğe ve İstanbul'a ait sevgisi sorgulanan Loti'nin bu sevgisinin, maceraperest ve egzotik iklimler düşkünü herhangi bir Batılının herhangi bir doğu şehri hakkındaki yüzeysel alakası olduğu, bir ilgiden öteye geçmediği ileri sürülmüştür. Fakat özellikle 1910'lu ve 1920'li yılları bir var oluş, bir var kalış mücadelesi içinde yaşayan, Batı tarafından bütün medeni çizgilerin tecrit edilmeye çalışılan, behemehâl asırlar öncesindeki topraklarına sürülmesi gereken Türklerin Loti sevgisi, Loti'nin de Türk hayranlığı, hem söz konusu yıllar hem de günümüz için bir mana ifade etmiştir. Uluslararası platformlarda, bütün tenkitleri ve dışlamaları göze alarak Türklük ve Müslümanlığa ait en insaflı ve haklı satırları kaleme alan yazara daha sonra Türk parlamentosu bir teşekkür mektubu yollamıştır. Çemberlitaş'ta kaldığı eve ait olan kitabede, eski yazı ve Fransızca olarak 'Türklerin saadet ve felaket zamanlarında necip ve sadık dostu Fransız Encümen-i DAniş azasından Pierre Loti (hicri) 1328 tarihinde burada ikamet etmiştir.' yazar. Vefatı 10 Haziran 1923'tedir. Aziyade'den: 'Bu akıl almaz hayali kurmuştum: Doğuda, herhangi bir yerde bilinmeyen bir köşede onunla oturmak(…) Müslüman düşüncesine ters düşen, her bakımdan olanaksız bu düşü yavaş yavaş gerçekleştirdim. Konstantinopol böyle şeylerin denebildiği tek yerdi; burası eski Paris'in gerçek insan çölüne benzer, herkesin gönlünce denetimsiz yaşadığı birçok büyük şehirden oluşan bir yer, insan burada birçok farklı kişiliği yaşayabilir. Loti, Arif ve Marketo gibi.' 1884 Üsküp doğumlu olan Yahya Kemal, Yeni Mekteb ve Mekteb-i Edeb'de okuduktan sonra 1903'te İstanbul'a gelir ve sekiz aylık bir istikametten sonra Paris'e kaçar. Türk şiirinin 'Eve Dönen Adam'ı dokuz yıllık Paris hayatını çok verimli geçirmiş, iyi okumuştur. Ayağı yere basan, tarihi ve kültürel değerlere dayanan bir milliyet ve medeniyet görüşüyle en büyük İstanbul şair, yazar ve âşıklarından olan Yahya Kemal,1912'e döndüğü Türkiye'de dikkatleri İstanbul ve İstanbul medeniyet üzerine çekmeyi başarmıştır. Dergi ve gazetelerde yazdığı seri yazılarla İstanbul'u tarihi, günü ve gerçeğiyle işlemiş, anlatmıştır. Darülfünun müderrisliği zamanına denk gelen, gençlerle yaptığı İstanbul gezi ve sohbetlerinde Türk medeni seviyesini, Türk yaratıcılığını, Türk kimliğini arayanlara hedef olarak İstanbul'u göstermiştir. İstanbul'un fethini bir mucizevi olay olarak kabul eden Yahya Kemal, sırların Bizans'ının mirasını devralan Tük İstanbul'un kısa zamanda mahir ustalarla şairlerle musikişinaslarla maddi ve manevi planda nasıl inşa edildiğini geniş bir tarihi ve kültürel donanımla tespit ve sonra ispat etmiştir. İşgal altındaki İstanbul'da Milli Mücadele'yi desteklemekten çekinmeyen, İstanbul ve Anadolu'nun Türk'te kalması gerektiğinin tarihi bir zorunluluk olduğunu düşünen şair – mütefekkir, İstanbul'dan ayrı kaldığı zamanlarda derin bir ıstırap çektiğini çeşitli vesilelerle dile getirmiştir. İstanbul her şeyden evvel bir 'ufuk şehir'dir ona göre. İnsanın, güzel ve büyü şeyler yapmak için kendisine bir ufuk seçmesi lazım geldiğini insanın ufuksuz yaşayamayacağını düşünen Yahya Kemal şehri bu manada bir kaynaki menfez, bir cevher gibi düşünmüştür. O, cumhuriyet aydınlarının İstanbul'a uyanmalarındaki en büyül vesilelerden birisidir. Kâşki sevdiğimi sevse kamu halk-cihan Sözümüz heman kıssa-i cânân olsa beytinin ışığına denilebilir ki Yahya Kemal, çevresiyle İstanbul'u konuşmaktan, gezmekten, yazmaktan büyük bir haz almıştır. Yahya Kemal 1958'in Kasımında çok sevdiği şehirde vefat etmiş ve Rumeli Hisarı'na defnedilmiştir. Aziz İstanbul'dan: 'Bir iklimin manzarası, mimarisi ve halkı arasında halis ve tam bir ahenk varsa orada gözlere bir vatan tablosu görünür. İklimden anlayan gerçek ve hassas bir sanatkâr, İstanbul'un eski semtlerinden herhangi birini, mesela: Kocamustafapaşa semtini yahut Eyüp'ü yahut Üsküdar'ı yahut da Boğaziçi'nin henüz milli hüviyetini muhafaza eden herhangi bir köyünü seyredince kat'i bir hüküm vererek der ki: 'Bu halk bu iklimde ezelden beri sakindir ve bu iklime bu mimariden ve bu halktan başka unsurlar yaraşmaz.' Evet, gerçek ve hassas bir sanatkâr bu hükmü verir. Vatan toprağı bizde de ecnebi memleketlerinde de her hissedene bu vehmi veren topraktır. Türklük, beş yüz seneden beri İstanbul'a ve Boğaziçi'ni bütün beşeriyetin hayaline böyle neşretti. Mimarisini bu şehrin her tepesine, her sahiline, her köşesine kurarken güya: 'Artık bu diyar dünya durdukça Türk kalacaktır' dediği hissedilir. Fetihten sonra İstanbul'a yerleşmiş olan halkın iklimle bu imtizacını kaydettikten sonra yeni baştan kurmuş olduğu bu şehirde yaratmış olduğu güzelliklerin en yüksek kıratta olduğunu söylemek lazımdır. XIX. Asırda, romantizm cereyanından sonra insanların gözleri tabiatı görmek için açıldığı vakit, İstanbul, bütün şehirlerarasında birinci derecede göründü ve Avrupa'nın en yüksek şairlerinin gözlerini kamaştırdı ve en güzide ruhlu seyyahlarının muhayyilesine yerleşti. Farz-ı muhal olarak Türklüğün, yeryüzünde güzellik namına başka bir eseri olmasaydı, yalnız bu şehir onun nasıl yaratıcı bir kudrette olduğunu ispat etmeye kifayet ederdi.' İBB- İstanbul'un 100 Yazarı

İstanbul'u dünyanın unutulmaz şehri yapan yazarlar

EVLİYA ÇELEBİ