Kültür sofrasına dönüşen 5 edebiyatçı mekanı

Çaylar eşliğinde derinleşen nice konular, müdavimleri olan Marmaratörlerle daha da renkli hale geliyor; masalarda kurulan sohbet halkaları genişledikçe genişliyordu. Gençler üstadlarını pür dikkat dinliyor, kıraathane sabahın ilk ışıklarına kadar misafirlerini ağırlamaya devam ediyordu. Kapıdan kimler kimler girmiyordu ki… Bir bakmışsınız Necip Fazıl'ın adımlarıyla kalabalık birden coşuyor; bir bakmışsınız Fethi Gemuhluoğlu'nun eşsiz muhabbetiyle birlikte çayların sesi birbirine karışıyor, kültür ocağının maneviyatı derinleştikçe derinleşiyordu. 1957 ile 1983 yılları arasında bir devre damga vurmuş bu mekân artık yok. Burada doğan birliktelik ise başka mekânlarda hâlâ sürüyor. Marmara Kıraathanesi Laleli'den Beyazıt'a çıkan yokuşun düzlüğe ulaştığı yerde, ön cephesi Beyazıt Meydanı'na, arka cephesi denize bakan, eskiden Marmara Sineması'nın bitişiğinde bulunan, günümüzde ise Özdemir Marmara Çarşısı'nın bulunduğu yerde kurulmuştur. Marmara Kıraathanesi'nde 1960'lı yılların başında, Küllük ve Acem'in Kahvesi'ne devam etmiş edebiyatçı, akademisyen ve edebiyata ilgi duyanların çok sık uğradıkları ve uzun vakitler geçirdikleri bir edebiyat-kültür mahfili kendiliğinden kurulmuştu. Batılı bir eğilim, kültür ve sohbet anlayışını sembolize eden Markiz, Lebon, Baylan gibi pastanelerde toplananlardan farklı olarak Küllük, Çınaraltı gibi mekânlara devam etmiş insanlar, buraların kapanması ile sığınabilecekleri yerler aradı. Geleneksel değerlerle kültürel, siyasal ve edebi anlayışları yakın kesimin toplandığı Marmara Kıraathanesi, bir süre sonra geleneğin takipçilerinin, yürürlükteki siyasi düzenin ya dışında veya ona muhalif insanların toplanma merkezi haline geldi. Marmara Kıraathanesi'nin müdavimlerine Marmaratör lakabı verildi. Bu lakabın ortaya çıkışının iki farklı rivayeti vardır. Birinci rivayete göre Ahmed Nuri Yüksel, burayla ile ilgili anılarında, Marmara'daki sohbetlerin gediklilerinden olan Mehmet Çavuşoğlu ve Necip Kunt'a Marmaratör lakabını kendisinin taktığını yazar. Bu lakap o kadar tutar ki sonradan kıraathanenin bütün müdavimlerinin adı Marmaratör olur. Üstün İnanç ise bu terimin ortaya çıkışını biraz daha farklı anlatır. Türkiye'de o zamanlar iki meclis vardır: Senato ve Millet Meclisi. Eski savcılardan biri Senatör Mehmet Feyyat kendini tanıtırken, böbürlenerek 'ben senatörüm' demiş, Marmara'nın gediklilerinden Reşat Şen de senatöre şu şekilde cevap vermiştir: 'Ben de Marmaratörüm!' Bu söz böylece meşhur olmuştur. Mahfil müdavimlerine Marmaratör isminin verilmesi, aslında mekanla ve mekanın müdavimleriyle kurulan samimi ilişkiyle de alakalıdır. 'Sanmayın avare bülbüller gibi güllükteyiz / Biz yanık bir kor gibi akşam sabah Küllük'teyiz' 20. yüzyılın başlarından 1950'li yıllara kadar varlığını sürdürmüş olan Küllük Kahvesi, onlarca edebiyat, sanat, fikir ve düşünce insanının yetişmesinde çok büyük rolü olan edebiyat mahfillerinden biridir. Ahmet Hamdi Tanpınar, Yahya Kemal, Asaf Halet Çelebi, Sait Faik Abasıyanık ise bu 'akademi'nin müdavimlerindendir. Küllük Kahvesi, Bayezid Cami'nin Beyazıt'a bakan kapalı kapısı önüne yerleştirilmiş, üstü mermer masalarla, bahçeyi ortasından ikiye bölen dar yolun öbür yanındaki, sahibi Mahir Sönmez olan ünlü Emin Efendi lokantasının mutfak bölümüne bitişik, önü tümüyle cam, tek katlı, limonluk benzeri bir yapıdan oluşurdu. Bayezid Cami'nin güneye bakan ağaçlıklı, kuytu, serin bir kısmında yer alan Emin Efendi Lokantası ve Küllük Kahvesi bütün sanatçı, edebiyatçı ve bilgin kimselerin önce yemek yedikleri sonra da çay, kahve içip birbirleriyle konuşup tartıştıkları bir edebî mahfil hâline dönüştü. İstanbul'un tarihi 10 lokantası hakkında bilgi edinmek için tıklayın. Küllük Kahvesi, Beyazıt Meydanı'nı genişletme ve Aksaray-Sultanahmet arasındaki yolu düzenleme faaliyetleri sırasında yıkıldı. 'Küllük'ün müdavimleri bu kahvehane ortadan kalktıktan sonra Beyazıt Meydanı'nın karşısında bulunan Marmara Kıraathanesi ve aynı sırada Laleli yönünde bulunan Acem'in Kahvesi'ne gitmeye başladı. Küllük Kahvesinin yerini alan mekânlardan biri de Çınaraltı Kahvesi oldu. Bazı edebiyatçıların anılarında sık sık adı geçen Meserret Kahvesi de eski ve köklü bir kahvedir, Ankara Caddesi ile Ebussuut Caddesi'nin kesiştiği köşededir. Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit gibi Servet-i Fünun yazarlarının sıkça uğradığı kahvenin o zamanki adı Yıldız Kahvesi'dir. Salâh Birsel'in anlattığına göre Meserret Kahvesi tüm İstanbul'un kahvesidir. Orada hiç değilse bir kez oturmamış bir edebiyatçı bulmak zordur. Ayrıca kahve bazı dergilerin yönetim yeri olmuştur. Örneğin, Rıfat Ilgaz, Hüsamettin Bozok, Ömer Faruk Toprak Yürüyüş dergisini burada çıkarmışlardır. Yayın hayatına geçmemiş pek çok gazete ve dergi tasarılarına da sahne olan kahveye Peyami Safa, Fikret Adil, Reşat Nuri, Ahmet Kutsi gibi edebiyatçılar özellikle gençlik yıllarında sık sık uğrar, gazete ve dergi tasarıları üzerinde tartışırlar. Meserret Kahvesi, Ada'dan gelen Sait Faik'in de vazgeçilmez mekânlarından olmuştur. Orhan Kemal'in de İkbal Kahvesi'ni mekan tutmazdan önce hemen hemen her gün Meserret'e geldiği söylenir. Salâh Birsel, Orhan Kemal için sabahın çok erken saatinde kapağı buraya atar, pencere önünde yanlar, Haliç Feneri'ndeki iki odanın yıllık kirası kırk lirayı nereden, nasıl bulacağını düşünür de düşünür der. İkbal kahvesi, Nuruosmaniye Caddesi'nin sonunda, sol köşede yer alır. Babıâli'ye, Cağaloğlu'na yakın olduğu için edebiyatçılar kadar gazetecilerin de uğrak yeridir. Birinci Dünya Savaşı'nın ilk yıllarında kahveye uğrayan edebiyatçılar arasında Fuat Köprülü, Yusuf Ziya Ortaç, Enis Behiç, Agâh Sırrı, Falih Rıfkı sayılabilir. Sürekli edebiyatın, şiirin tartışıldığı mekâna, savaşın sonlarına doğru Nazım Hikmet de uğramaya başlar. O yılların önemli edebiyat dergilerinden olan Dergâh'ın basım yeri kahveye çok yakın olduğu için, İkbal Kahvesi kısa zamanda Dergâhçıların da uğrak yeri olur. Dergâh Dergisi'nin çıkarılmasına da bu kahvede karar verilmiştir. 1950'li yıllarda İkbal Kahvesi, Orhan Kemal ve arkadaşlarının mekanı haline gelir. 1960'lı yılların ortalarında İkbal Kıraathanesi kapanır ve 1966 yılında yerine bir halı mağazası açılır. Vaktiyle yediden yetmişe herkesin istirahat maksadıyla toplandığı kahvehaneler hem halka sosyalleşme imkânı sunan birer kulüp hem de kültürü arttırmaya yarayan meclislerdi. Sosyal olarak oynadıkları öneme de bağlı olarak birçok meslek grubuna ve sosyal çevreye yönelik kahvehaneler 17'nci yüzyıldan itibaren Dersaadet'te yer almaya başladı. Bu kahvehane türlerinden göreceli olarak ilk ve daha yaygın ortaya çıkanları ise esnaf kahveleridir. Esnaf kahveleri gerek farklı meslek gruplarının gerekse belli bir esnaf grubuna ait mekânlar olarak çoğunlukla Eminönü-Ayvansaray ve Beyazıt-Aksaray arasında kurulmuştur. Esnafların uğrak mekânı olan bu kahvehaneler Fatih, Eminönü, Balat, Beyazıt, Aksaray gibi esnafların yoğunlukta olduğu yerlerde yer alırdı. Esnaflar burada hem dinlenir hem de işlerini yürütürdü. İlerleyen zamanlarda, kendi içerisinde doğal bir ayrım meydana geldi. İşçilerin, hamalların, seyyar çalışanların, arabacıların, kayıkçıların oturduğu yer ile iş sahiplerinin, ticaret erbabının oturduğu yer farklılaşmaya başladı.

Kültür sofrasına dönüşen 5 edebiyatçı mekanı

MARMARA KIRAATHANESİ