Manas destanının hamisi: Togolok Moldo

Togolok Moldo Kimdir? ◼ Togolok Moldo, 1860 yılında Kuzey Kırgızistan'ın, Narin vilayetinin Aktalaa bölgesinde fakir bir ailede dünyaya geldi. Beş kardeşin en büyüğü olan Togolog Moldo'nun babası da bir manasçıydı. ◼ Moldo çocukluğunu, Kırgız halk edebiyatının en temiz şiirleri, halk hikâyelerinin okunduğu toylarda geçirdi. Çarlık döneminin baskısı ve ülkedeki yetersiz imkanlara rağmen babasının en büyük arzusu oğlunun eğitim almasıydı. Manasçı ne demek? Kırgız halk edebiyatının önemli eseri olan tarihte Çin ve Kırgız Türklerinin var olma savaşını verdiği Manas destanını toylarda önemli günlerde kopuz eşliğinde söyleyen kişilere verilen isimdir. MANAS DİYARI KIRGIZİSTAN ◼ Asıl adı Bayımbet Abdurrahman olan Togolok Moldo, ufak yapısı, esmer yuvarlak yüzü sebebiyle 'togolok' ve medresede eğitim görmesi, okuma yazma bilmesi hasebiyle hoca anlamında 'moldo' lakaplarını aldı ve bundan itibaren de Togolok Moldo olarak anıldı. ◼ Babası onun eğitim alması için özen gösterdi ve bunun için medresede bir mollanın yanına verdi. Öyle ki oğluna ilim yolculuğunda yardımcı olan mollaya bir keçi dahi hediye etti. ◼ 14 yaşına geldiğinde babası vefat eden Togolok Moldo, eğitimini yarıda bırakıp annesi ve kardeşleriyle Çüy vadisi üzerine kurulu Tokmok kentine yerleşti. ◼ Kutadgu Bilig'in yazarı Yusuf Has Hacip'in de doğduğu rivayet edilen Tokmok'ta Kırgız, Özbek, Tatar ve Rusların olması, bunun yanında eski birçok medeniyete ev sahipliği yapmış şehirde 10-15 kitapçının bulunması o dönem Togolog Moldo için büyük hazineydi. Kutadgu Bilig nedir? 'Mutluluk Veren Bilgi' anlamına gelen Kutadgu Bilig, 11. yüzyılda Uygur Türklerinden Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alındı. Eser, öğretici özellikleri taşımakta olup devlet yönetimi hakkında hükümdar ve devlet adamlarına bilgi ve tavsiyeler verdi. YUSUF HAS HACİP'İN KUTADGU BİLİG ESERİNDEN ÖĞÜTLER ◼ Togolok Moldo, bazı kaynaklara göre dedesinin kardeşi bazı kaynaklara göre de üvey amcası olarak kayda alınan, sözlü geleneğin meşhur manasçısı Muzooke'nin yanına eğitimini devam etmek için gitti. Onun yanında terbiye alan Togolok Moldo, birçok toyda yer aldı. ◼ Kırgız hallk edebiyatına dair en güzel ve duru haliyle şiirler, halk hikayeleri, destanlar ezberledi. Babasından bu yana gelen şiire merakı ve amcasının etkisiyle manzumeler kaleme alan Togolog Moldo, bu durumunu şu mısralarında dile getirir; Kırgız Türkçesiyle; On segiz caşka kelgende, ◼ 18 yaşında amcasını kaybetmesiyle yalnız kalan Togolok Moldo, maişetini temin etmek için zengin Rus tüccarlarının çiftliklerinde çalışıp akşamları da hizmetlerini görme karşılığında mollalardan eğitim aldı. ◼ Tokmok'ta olduğu bu süreç içinde Arapça, Farsça, Çağatayca ve Rusça öğrendi. Bu dillerden birçok farklı kaynak eser okudu. Hafız, Nevai, Firdevsi gibi meşhur edebiyatçıların eserlerini ana dilindeki kitaplardan okuyan Moldo, Yusuf ve Züleyha gibi halk hikayeleri ve destanları da ezberledi. İRAN EDEBİYATININ MİHENK TAŞI ŞEHNAME HAKKINDA 10 BİLGİ ◼ Ülkenin uçsuz bucaksız bozkırlarında dolaşıp eğitimden mahrum kalmış Kırgız çocuklarına okuma yazma öğretmeyi kendine şiar edinen Togolok Moldo, hikayeleştirerek sade ve akılda kalıcı anlatımıyla birçok hayata dokundu. ◼ Ülkeyi karış karış gezdiği bu süreç içinde birçok yeni folklorik edebiyat örnekleri öğrendi ve kendi ilim çınarı altında pek çok talebe yetiştirdi. Bu süreç içinde eserlerinde işlediği 'vatan sevgisi' teması çağdaşı olan diğer aydınlar gibi Çarlık rejimi için sakıncalı bulundu. ◼ Çarlık ardından Bolşevik rejimleri altında ezilen Orta Asya'daki köklü toplumlardan Kırgızlar, yazılı edebiyat alanında eksik kalmış, göçebe hayat tarzının getirdiği sözlü edebiyatta ise epey gelişmişti. ◼ Togolok Moldo, matbaanın kolay erişilemediği bu dönemde kendi el yazması ile gittiği her yerden kaynaklar taramış ve bunları yazıya geçirmişti. Bu durum dikkat çekti ve belki de Kırgız kütüphanelerine kaynak olacak nitelikteki eserler, Pantürkist bir yaklaşım olarak ele alınarak Çarlık askerleri tarafından yakılarak imha edildi. Pantürkist nedir? Türklerin birleşmesini hedefe alan ideolojik akıma gönül vermiş kişileri ifade eden tabir. ORTA ASYA DEĞİL TÜRKİSTAN ◼ Sözlü edebiyatın yanında yazılı edebiyatla da ilgilenen Togolok Moldo, halk edebiyatının hamisi olarak sadece Manas değil; Kazak, Tatar, Fars, Arap destanlarından da yararlandı. ◼ Ömrünün son yıllarına doğru tamamladığı Manas destanının Seytek ve Semetey kısımlarında kahraman Seytek'in Çin prensi Kançoro'yu yenişini, Talas'a varıp Kırgızlara hükümdar oluşunu aktardı. Anlatılan Manas destanları arasından içeriğinin zenginliği sebebiyle en çok kabul gören Togolok Moldo'nun destanı oldu. ◼ Türk destanlarında sayı ve mekanların yeri önemlidir. Tıpkı 'Kür Şad ve Kırk Çerisi' efsanesindeki gibi Manas destanında da ortak ögelere rastlamaktayız. Aşağıdaki mısralarda bunun bir örneğini görmekteyiz. Manas destanının Seytek kısmından bir bölüm: Manas yiğitlerini çağırdı Almambet, sen yüz at getir! Acıbay, sen yüz at getir! Denk büyüdüğüm kırk yiğidim, Kırkınız da birer efendi Kırkınız kırk yüz at getirin! 3 ŞAİR 4 DESTAN ◼ Togolok Moldo, şüphe yok ki 82 yıllık ömründe yaptığı tüm işlerde halkını düşünerek hareket etti. Çoğu Kırgız Türkü'nün okuma-yazma bilmediği bir dönemde başta milli destanları Manas'ı ezberleyip kaleme aldı ve gelecek nesillere bu kıymetli mirası öğretmek için Kırgız Bilimler Akademisi'ne teslim etti. ◼ Kırgız halk, modern ve çocuk edebiyatının kurucusu sayılan bu önemli şahsiyetin eserleri, Kırgız hayat tarzını, edebiyatını anlamak açısından çok kıymetlidir. Günümüzde hala devam eden Manas okuma geleneği ile Togolok Moldo anılmakta olup ölümünden sonra adına 'şeref madalyası' verildi. Kırgız Bilimler Akademisi nedir? Çarlık rejiminden ötürü birçok gelişme ve eğitimden mahrum kalmış Kırgız halkı için ilim ve kültür faaliyetlerini yaşatmaya çalışan kurumdur. 1954'te kurulan devlet kurumu başta sözlü gelenek ve eski yazma eserler olmak üzere araştırmalar yapsa da Moldo'nun eseri teslimine kadar Manas hakkında yeterince bilgiye ulaşamamıştı.