Mark Twain’in zenofobi derecesinde önyargı ile yazdığı İstanbul anıları

Samuel Langhorne Clemens veya bilinen adıyla Mark Twain, 30 Kasım 1835 tarihinde ABD'nin Florida eyaletinde dünyaya geldi. Babasını küçük yaşta kaybettikten sonra okulunu bırakıp çalışmak zorunda kaldı. 18 yaşındayken dünyayı gezme hayalleri kuran bir delikanlıydı. Bu nedenle önce ülkesinde gezmeye başladı ve çeşitli eyaletlerde bulundu. Burada çeşitli işlerde çalıştıktan dört sene sonra memleketine döndü ve bir buharlı gemi kaptanı olmak istedi. Kaptanlık sınavına hazırlanırken nehrin her yerini etraflıca öğrenmesi iki sene sürdü. Bir gece, rüyasında kardeşinin çalıştığı vapurun yandığını görmesi ve bu hadisenin 1858 senesinde aynen yaşanmasının ardından kardeşinin hayatını kaybetmesi onu derinden etkiledi. Kardeşinin ölümünden kendini sorumlu tutan Twain, bu olaydan sonra parapsikoloji ile ilgilendi. 24 yaşındayken kaptanlık ehliyetini aldıktan sonra, meşhur Amerikan İç Savaşı'na kadar kaptanlık yaptı. İç Savaş sırasında gönüllü olarak orduya katıldı ve 14 günlük bir eğitim sürecinin ardından ordudan ayrılarak vali olan ağabeyinin yanına gitti. Burada zengin olma hayaliyle maden işine girdi ancak başarılı olamadı. Bazı gezi yazıları ve makaleler yazarak çeşitli eyaletleri dolaşan yazarın, Mark Twain adıyla imzaladığı ilk makalesi 'Carson'dan Mektup' isimli makalesiydi. Mark Twain, Mississippi gemilerinde 'iki kulaç derinlik' anlamına gelen bir takma isimdi. 18 Kasım 1865 tarihinde 'Zıplayan Kurbağa Kutlaması' isimli hikâyesi ile edebiyat dünyasında bir çıkış yaptı. Bu hikâye ile ünü yakalamıştı. Ardından 1866 senesinde, bir gazete adına Akdeniz'de gemi turuna çıktı ve gezi yazılarını 'Yurtdışındaki Masumlar' kitabında topladı. Kaleme aldığı bu eseri sayesinde, artık ülkesinde tanınan bir yazar oldu. 1875 senesinde en önemli eserlerinden biri olan 'Tom Sawyer'in Maceraları'nı yazdığında büyük bir ilgiyle karşılandı. Aynı zamanda Avrupa ile ilgili bir kitap yazmak için bir yayıneviyle anlaştıktan sonra gitti ve geri döndükten sonra yazdığı romanı 'Prens ve Dilenci' de büyük ilgi gördü. 1885 senesinde yayınladığı 'Huckleberry Finn' isimli eseri, bazı çevreler tarafından Amerika tarihinin ilk büyük edebi eseridir. Ölümüne kadar yazarlığa devam eden Mark Twain, 1906 senesinde yazmaya başladığı otobiyografisini tamamlayamadan 21 Nisan 1910 tarihinde hayatını kaybetti. Mark Twain, gezi yazılarını topladığı 'Yurtdışındaki Masumlar' adlı eserinde, İstanbul'a dair gözlemlerini de aktarmıştı. Quaker ismindeki bir gemiyle Ağustos 1867 İstanbul'a geldiği düşünülen Twain, o dönemin diğer Batılı gezginleri gibi İstiklal Caddesi'nde yer alan bir otelde kalmış ve kitabında Tarihi Yarımada, Haliç, Üsküdar ve çevresine yer vermişti. Deniz yoluyla İstanbul'a ulaşan yazar, ilk olarak şehrin coğrafi konumunu kaleme aldı. Twain, İstanbul'u 'Demirlediğimiz yerden bakınca şimdiye kadar gördüğümüz en güzel kent' şeklinde betimlemişti. Karakter olarak oldukça zor beğenen biri olan Mark Twain, İstanbul'u tamamen olumsuz bir gözle incelemiş ve kaleme aldığı eserde zenofobi derecesinde önyargılı fikirlerini yazmıştı. Şehre ayak bastığında 'bu çekiciliğin ve soylu görüntünün' kaybolduğunu söyleyen yazar, 'Kıyıya doğru yola çıkışınızdan geri dönüşünüze kadar geçen zaman içinde nefret ediyorsunuz bu şehirden. Kara uçsuz bucaksız bir sirkti. Daracık sokakları, arı kovanlarından daha kalabalıktı' sözlerine yer verir. Sokakları, dükkânları, sosyal ortamı aynı eleştirel üslupla betimleyen yazar 'İstanbul'da bir sokak, insanın görmesi gereken bir yer, ancak sadece bir kez' demiştir. Batılı gezginlerin oldukça ilgisini çeken ve İstanbul'da en çok betimlenen yapılardan birisi olan Ayasofya için ise Twain çağdaşlarıyla aynı görüşü paylaşmamıştır: 'Ben Ayasofya Camisi'nden pek etkilenmedim. Zevksizin biriyim, ondan herhalde. Neyse, lafı uzatmayalım. Ayasofya, kâfir diyarının en yaşlı ve külüstür alanı. İlgi çekmesinin tek nedeni bir Hristiyan kilisesi olarak yapılıp Müslüman fatihler tarafından pek fazla değiştirilmeden camiye çevrilmesi. Kubbenin St. Pierre'inkinden daha muhteşem olduğu söyleniyor ancak pisliği kubbesinden daha müthiş, bundan hiç söz eden yok. Her yer ak saçlı geçmişin izlerini taşıyor, ama güzellikten yoksun, duygu yaratmaktan uzak. Ayasofya'yı kendinden geçerek övenler, o lafları, her kiliseyi 'değerli eleştirmenlerin pek çok yönden dünyada eşi görülmedik, fevkalade bir yapı olarak kabul ettikleri' diye anlatan gezi rehberlerinden ezberlemişlerdir mutlaka.' Kaleme aldığı eserde Kapalıçarşı'ya da yer veren Twain 'İstanbul'daki Büyük Çarşı'yı tek bir çatı altında belki binlerce küçük dükkânın toplandığı ve üstü kemerli, dar sokaklar tarafından sayısız küçük bloklara bölünmüş dev bir kovan' diye anlatmıştır. Bu yapının görülmeye değer bir yer olduğunu belirten Twain'in Kapalıçarşı'da dikkatini çeken ise sosyal doku olmuştur ve 'Çarşı, hayat, hareket, ticaret, pislik, dilenci, eşek, seyyar satıcı, hamal, derviş, alışverişe çıkmış soylu Türk kadınları, Yunanlılar ve dağlardan, en uzak yörelerden gelen garip kılıklı, garip görünüşlü Müslümanlarla dolu' sözlerine yer vermiştir. İstanbul'da dönemin gazeteciliğini de eleştirel bir gözle değerlendiren yazar, seyyahlar arasında yaygın olduğu üzere bir Türk hamamını ziyaret etmiş ve hayal kırıklığını 'Doğu'yu anlatan gezi kitaplarıyla aldatıldığımı düşündükçe sabah kahvaltısında bir seyyahı yiyesim geliyor' diyerek ifade etmiştir. Yıllar boyunca Türk hamamının mucizelerine dair hayaller kurduğunu dile getiren Twain, ziyaretini şu sözlerle anlatır: 'Beni mermer karolarla kaplı, büyük bir avluya aldılar. Avluyu çevreleyen balkon tarzındaki geniş bölmelerin trabzanları boyasız, yollukları köhneydi. Bölmelerdeki büyük, harap sandalyelerin kirli şilteleri, üzerlerinden geçen dokuz kuşağın izlerini taşıyordu. Geniş, çıplak ve iç karartıcı bir yerdi burası. Avlu ambara, bölümler ahıra benziyordu. Zindan şimdi sıcak havayla dolmuştu. Beni daha yüksek ısıya dayanacak kadar ısıttıktan sonra ıslak, kaygan, buhar dolu bir odaya alıp ortasındaki platformun üzerine yatırdılar. Sıcak suları seller gibi üzerime döktükten sonra başıma bir sarık sardı, vücudumu da kuru masa örtüleriyle kundakladı. Bölmelerdeki tavuk kümesi gibi yerlerden birine götürüp Arkansas gibi yataklardan birini işaret etti. Sıska hizmetkâr yine nargile getirdi ama hemen geri postaladım.' Mark Twain, İstanbul'daki deneyimlerine Türk kahvesini de eklemiş ve şu sözlere yer vermişti: 'Ardından o meşhur, şairlerin kuşaklar boyu vecd ile övdükleri dünyaca ünlü Türk kahvesi geldi. Doğu lüksüne ilişkin düşlerimden kalan son umutla kahveye sarıldım. Bu da bir başka aldatmacaydı. Hristiyan olmayan ülkelerde ağzıma koyduğum içecekler arasında, Türk kahvesi en kötüsüydü.' Twain'in dikkatini çeken bir başka konu ise İstanbul'daki insanların giyim tarzı olmuştur. Ünlü yazar, şu satırları kaleme almıştır: 'Gördüğüm bir kıyafeti ikinci bir adamın üzerinde görmedim. Hayal edilebilecek tüm kıyafetlerin çılgın bir balosu gibiydi. Sokaklardaki her insan akını muazzam bir kontrastın manzarası içinde çözünüyordu.'

Mark Twain’in zenofobi derecesinde önyargı ile yazdığı İstanbul anıları

MARK TWAIN KİMDİR?