“Müslüman aleminin tek romanı”: Hayy bin Yakzan

Hayy Bin Yakzan, 12.yy'da Endülüs'te İbn Tufeyl tarafından yazılan felsefi bir anlatıdır. Kitabın diğer bir adı ise Esrarü'l Hikmeti'l Meşrikiye'dir. Eserin birçok versiyonu mevcut olmasına rağmen en önemlileri İbni Tufeyl ve İbni Sina'ya ait basımlarıdır. İbni Sina, Huneyn Bin İshak (810-873) tarafından Yunancadan Arapçaya çevrilmiş olan 'Salaman ve Absal' adlı meselden ilk kez söz eden ve bu öyküden hareketle doğuda simgesel ve felsefi öykü yazan ilk kişidir. Bu öyküden esinle yazılmış eserlerin sayısı çok olsa da en bilinenleri İbn Sina ve İbn Tufeyl'in yazdıkları Hay Bin Yakzan'dır. İbn Tufeyl kendi eserinin giriş kısmında kitabını İbn Sina'dan feyz alarak yazdığını belirtir. Her iki filozofun aynı ismi verdikleri eserdeki tek ortak nokta karakterlerin adlarıdır. Bunun dışında gerek kurgu gerek varılan sonuçlar açısından tamamıyla farklıdır. İbni Tufeyl ve İbni Sina'nın kaleme aldığı Hayy Bin Yakzan eserlerinde ortak olan noktalardan biri de hakikati aramak ve bulmak için yapılan yolculuğun anlatılmasıdır. Kimi araştırmacılar İbn Tufely'in Hayy Bin Yakzan'ı felsefi öğretilerinin daha iyi kavranmasını sağlamak amacıyla sembolik bir dille oluşturduğunu ve bu sebeple alegorik bir eser mahiyeti taşıdığını iddia ederler. Ömer Türker ise; Hayy Bin Yakzan: İnsanlık Adasında Yalnız Bir Hakikat Yolcusu adlı makalesinde Hay Bin Yakzan ile Salaman ve Absal'ın Hikayesi'nin yalnızca öykü olmak bakımından kurgusallık taşıdığını, bunun yanında anlatılan meselelerin herhangi bir kurgusallık içermediğini, yazarın Hayy Bin Yakzan üzerinden görüşlerini açıkça ifade ettiğini belirtir. Kitabı incelemek ve satın almak için tıklayınız. Hayy Bin Yakzan'da ıssız bir adada tek başına büyüyen Hayy'ın kendi imkânlarıyla gerçeği arama çabası ele alınır. Hay, tabiatla baş başa her türlü dış etkiden uzak bir ortamda toplumdan soyutlanmış bir halde varlığın sırlarını keşfeder. İnsanlardan ve dinden habersiz bir şekilde bu adada kâinatı, yaratılışı, hakikati özümseyerek Mutlak Varlık'a ulaşır. Hayy'ın hakikati arayışını İbn Tufeyl; Dünyaya Gelişi, Doğanın Kucağında, Varlığın Özüne Doğru, Sıfırdan Sonsuza, Yolun Sonu ve Gerçeğin İki Yüzü başlıklarıyla altı bölümde ele almıştır. İlk beş bölümde uzun yıllar sonunda kâmil insan mertebesine ulaşan Hay'ı son bölümde yaşadığı ıssız adasında bir sürpriz beklemektedir. Hayy, bir sandalla bulunduğu adaya gelen Absal ile karşılaşır. İçinde bulunduğu toplumun dini yaşayış şeklini doğru ve bilgi seviyelerini yeterli bulmayan Absal, malını mülkünü satıp yoksullara dağıttıktan sonra bu adaya tefekkür içinde yaşama gayesiyle gelen biridir. Absal dini peygamber ve kutsal kitap aracılığıyla öğrenen biri olarak bununla yetinmemektedir. O ilahi mesajın gizli, batıni anlamlarını, işaret ve sembollerini çözmek arzusunda olduğu için arayışa çıkmıştır Absal'ın ayrıldığı şehirde bıraktığı arkadaşı Salaman ise dinine bağlı, günlük ibadetlerini yerine getiren, kendisine doğrudan verilenlerle yetinen bir insandır. Adaya gelen Absal ve Hay kısa süre içinde yakınlaşırlar. Absa, Hayy'a yaşadığı şehrin insanların durumundan bahseder Uzun istişare ve tefekkürlerden sonra Hay o şehre gidip insanlara hakikatin bilgisini anlatmayı teklif eder. Absal bunu 'boş bir hayal' diye nitelese de arkadaşını kırmaz ve birlikte terk ettiği o insanların yanına giderler. Absal'ın arkadaşı Salaman'ın yönetici olduğu bu kentte başlangıçta çok iyi karşılanırlar. Ancak bir süre sonra Hay vakıf olduğu gerçekleri anlatmaya başlayınca halk önce şaşırır, sonra yadırgar. Ama Hay anlattıkça iyice ters düşmeye başlarlar. Hatta iş o noktaya varır ki insanlar o ne anlatıyorsa tersini yapmaya başlar. Bu olaylar sonucunda Hayy ve Absal, bazı insanların yaratılış itibariyle bu gerçekleri kavramaya müsait bir yapılarının olmadığını görürler. Bir süre sonra Hay beyhude bir çabanın peşinde olduğunu anlar ve vazgeçer. Bazı hakikatlerin topluma aktarılmasının imkânsız olduğunu, onlardan dinin doğrudan emirlerinin yerine getirilmesinin ötesinde davranışlar beklemenin anlamsız olduğu hükmünü çıkarır. Tüm bu düşüncelerle bulundukları mekanla ayrılarak Absal ile adalarına geri dönerler. Hayy Bin Yakzan ile ilgili yapılan çalışmalarda bu eserle kıyaslanmaya tabii tutulan eser, Batı'nın ilk roman örneklerinden sayılan 17. asırda yazılmış Robinson Crusoe'dur. Bu iki eseri karşılaştırmaya uygun hale getiren ortak tema; iki anlatı kahramanın da dış dünyadan bağımsız olarak bulundukları bir 'ıssız adada' düşünceleri ve yaşadıkları deneyimlerden yola çıkarak benliklerini nasıl ortaya çıkardıklarıdır. Şerif Mardin, Hayy Bin Yakzan ve Robinson Crusoe konulu konuşmasında bu iki eserin beraber tartışılmasının nedenini; ikisinin de aradı şeyin ortak olmasından kaynaklandığını belirtmiştir. Bu iki eser, Allah ile ilişkinin nasıl olması gerektiğinin bir arayışıdır. Hayy Bin Yakzan ve Robinson Crusoe ile ilgili yapılan çalışmalarda genel itibariyle bu iki eser doğu- batı arasındaki medeniyet ve zihniyet değişimleri ekseninde incelenmiştir. Fakat bu perspektif, iki eseri kıyaslamak için tek başına yeterli değildir. Hay Bin Yakzan ve Robinson Crusoe aynı zamanda felsefi kaygı ve metafizik kırılmanın ürünü olarak yazılmıştır. Hayy Bin Yakzan'ı inşa eden fikri temellere bakarsak bu eserin İslam'ın altın çağında ortaya konulmuş bir ürün olduğunu görebiliriz. Batı'nın aksine Ortaçağ'da İslam dünyası felsefe, kelam alanında bilimsel tartışmalar yürütmüştür. Hayy Bin Yakzan eserinin arka planında kelam ve felsefe terimlerinden olan nazar, istidlal, müşahede, riyazat gibi konular tartışılır. İstidlâl,bir şey hakkında düşünme tefekküre dalma, araştırma yapma, bir veya birden fazla önermeden başka bir önerme çıkarma, akıl yürütme ve bilinmeyenin bilgisine ulaşabilmek için bilinenleri bir kurala göre sıralamak anlamında kullanılan kelâm ve felsefe terimidir. Hakikatin bilgisine ulaşmada akıl yürütmenin tek başına yetersiz olduğu anlaşıldıktan sonra ikinci aşama devreye girer. Bu aşama riyazat ve müşahede aşamasıdır. Allah'ın zuhur ve tecellilerini görme anlamında kullanılan müşahede terimi varlık hakikatlerinin zihinde algılanan biçiminden farklı olarak görülmesidir. Ömer Türker'e göre, İbn Tufeyl, hakikatin bilgisinin evrensel olduğuna, insanın nazar ve istidlalin ardından riyazat ve müşahade yolu ile ilahi bilgiye ulaşabileceğini düşünür. Hay Bin Yakzan öyküsünü de bu şekilde kurgulamıştır. Metafizik var olması bakımında varlığı konu eden bir kavramdır. Metafiziksel sorgulamalar varlıkla ilk defa karşı karşıya gelmenin ardından başlar. Hayy'ın varlıkla ilk defa karşı karşıya geldiği an; kendisini büyüten ceylanın ölmesiyle ortaya çıkar. Bu vakitten sonra Hayy'ın metafiziksel sorgulamalarına tanık oluruz. Hayy ilk olarak nazar ve istidlal yolu ile varlığı tasnif etmeye koyularak dış dünyanın bilgisine ulaşır. Varlığı; nesneler, hayvanlar, bitkiler olarak tasnif ettikten sonra kendisinin onlardan biri olmadığını anlar ve ardından 'Ben kimim?' sorunsalına yönelir. Hayy bu soru üzerinden yaratıcının bilgisine ulaşmaya çalışır. Duyu organlarıyla dünyayı idrak ederken, aklı sayesinde de metafizik olanı idrak eder. Nazar ve istidlal yoluyla varlıkların bilgisine ulaştıktan sonra ikinci bir aşama olan; riyazet ve müşahadeye geçiş yapar. Bu yöntem sufiler için metafiziki bilgiye ulaşmanın temel yoludur. Nazar ve istidlal yoluyla akli bilginin verisine ulaşılabilirken riyazat ve müşahade yönteminde ise hakikatin akli bilgiden farklı olarak gözlemlenmesi söz konusudur. İbn Tufeyl, metafizik bilgiye nazar ve istidlal yolu ile ulaşılıp, riyazat ve müşahade ile doğrulanması takdirde vakıf olunabileceğini düşünür. Mutlak yaratıcının bilgisine erişebilmek için dış dünyanın bilgisinin yetersiz kaldığı anda müşahade devreye girer. İşte ceylan tarafından büyütülen, varlık ve yaratıcı hakkında hiçbir bilgiye sahip olmadan ıssız bir adada tek başına yaşayan Hayy, 'akıl, istidlal, nazar, müşahede, riyazat' yoluyla mutlak yaratıcının bilgisine erişebilmiştir. İbn Tufeyl eserinde insanın akıl yoluyla bu yöntemleri kullanarak mutlak yaratıcının bilgisine erişebileceğini savunmuştur.

“Müslüman aleminin tek romanı”: Hayy bin Yakzan

İbni Sina ve İbni Tufeyl’in kaleme aldığı Hayy Bin Yakzan