Osmanlı'yı anlamak için bilmeniz gereken 33 terim

Genel manada veliahtta, yaşça büyük olanın hak sahibi olması için kullanılan Osmanlıca terim. Osmanoğlu ailesinin, padişahtan sonraki en yaşlı erkek üyesinin veliaht kabul edilmesini ifade eder. Örfi idare mahkemesi, sıkıyönetim mahkemesi. Osmanlı Devleti'nde ve Anadolu Selçuklularında belirli bir hizmet karşılığında şahıslara tahsis edilen toprak parçasıdır. Terim olarak, Osmanlı merkez vilâyetlerinde bir süvari birliğini ve askerî-idarî hiyerarşiyi desteklemek amacıyla yapılan ve tevarüs yoluyla geçmeyen tahsisatı ifade eder. Osmanlı Devleti'nin yıkılışına kadar devlet idaresinin merkezi sayılan yer. Bâb-ı Âli ya da basitleştirilmiş şekli ile Babıali, Osmanlı Devleti döneminde sadrazam sarayına verilen isimdir. İmaretlerin yanında, İstanbul'a gelen fakir kimselerin iş buluncaya, zayıf ve güçsüzlerin, hastaneden çıkanların sıhhatlerini kazanıncaya kadar barınmaları için yapılan hayır kurumu. Abluka, savaş halinde olan devletlerden birinin, diğerinin kıyılarından bir bölümüne veya tümüne giriş ve çıkışı engellemeyi amaçlayan savaş önlemlerinden birisidir. Devletlerin birbirlerine karşı geniş çapta ekonomik bağımlılıkları olmasından dolayı abluka modern savaş aracı olarak etkili bir silah vazifesi görür. Sığınma, himayesi altına girmeyi isteme. Osmanlı devlet yönetimi altındaki Eflak ve Boğdan prenslerine verilen unvan. Osmanlılar'da devlet idaresinin padişah vekili olarak önde gelen sorumlusu, başvezirin unvanı. Eskiden hükümdarlara, rütbelerine göre paşalara ve şeyhülislamlara verilen, ucuna altın yaldızlı bir top ve gümüş bir hilal geçirilmiş olan, topun altından at kuyruğu kıllarının sarktığı bir sırıktan ibaret saltanat, şan ve şöhret alameti. Farsça olan lâlâ kelimesi sözlükte 'kul, köle; efendinin çocuğuna bakmakla yükümlü hizmetkâr' anlamına gelir. Tarihî seyir içerisinde zamanla ileri gelenlerin, varlıklı kişilerin, yüksek dereceli idarecilerin, bey, han, hükümdar çocuklarının eğitimiyle ilgilenen, onlara yönetim sanatını öğreten, her türlü bakımından ve yetişmesinden sorumlu olan kişileri ifade eden bir mâna kazanmıştır. Osmanlı devleti ordusunun XIV. yüzyılın ikinci yarısında kurulan ve II. Mahmud zamanında 1826'da kaldırılan piyade sınıfına verilen isim. Aralarında anlaşma yapılmış, birbiriyle ittifak etmiş, birleşmiş kimselerden her biri. Müslüman ülkelerde eğitimli din alimlerinden oluşan sınıf. Tekili erkekse âlim, kadınsa âlimedir. Gök cisimleri ve olaylarının ilmi şekilde gözlenmesi için gerekli aletlerle donatılmış yapı, gözlemevi. Osmanlı Devleti'nde kapıkulu askerlerine, sipahilere, bir kısım devlet mensuplarına ve ilmiye ricaline üç ayda bir verilen maaş. Tanzimat döneminde medrese dışında yeni bir yüksek öğretim müessesesinin kurulması yolunda teşebbüslerin doğmasına vesile olmuştur. Bu müesseseye 'fenler evi' mânasına gelen 'dârü'l-fünûn' adının verilmesi, o günün şartlarında medreseden ayrı bir kurum olduğunu çarpıcı bir şekilde ortaya koyma düşüncesinden doğmuştur. 'Fen' kelimesi geç devir Arap edebiyatında 'bir bilimin ayrıldığı dal', çoğulu 'fünûn' değişik bilim dalları anlamında, Osmanlıca'da ise 'cins, tür, hal, bilim dalı' mânalarında kullanılmıştır. Gerektiğinde kullanılmak üzere saklanan hububat, erzak. Sancak-ı Şerif İslam peygamberi Muhammed zamanında kullanıldığına inanılan siyah renkte sancaktır. 16. yüzyıldan bu yana İstanbul'da muhafaza edilen bu sancak günümüzde Topkapı Sarayı'nda bulunan diğer Kutsal Emanetler arasında saklanmaktadır. Topkapı Sarayı'nın ikinci avlusundan üçüncü avlusuna geçişi sağlayan Bâbüssaâde'nin tam karşısında ve enderun denilen bu avluda yer almaktadır. Arz Odası dikdörtgen planlı, zeminden yüksek, etrafı sütunlu bir revak ile çevrili, üstü geniş saçaklı ahşap çatı ile örtülü bir yapıdır. Evliya Çelebi burayı 'Havernak Kasrı'na' benzeterek Fâtih Sultan Mehmed tarafından yaptırılan bölümler arasında göstermektedir. Buharlı gemilerin icadından hem yelken hem kürekle yürütülen iki veya üç ambarlı ahşap savaş gemisi. Sözlükte 'onda bir' anlamına gelen uşr (çoğulu uşûr, a'şâr) kelimesinin Türkçeleşmiş şekli olan öşür fıkıhta toprak ürünlerinden tahsil edilen zekâtı ifade eder. Bazı şarkiyatçılar tarafından öşürle Âsûrî dilindeki 'iş-ru-u' ve İbrânîce'deki 'ma'aşer' arasında bağ kurulabileceği ileri sürülmüşse dekelime terim anlamını Hz. Peygamber'in konuya ilişkin hadisindeki kullanımından almıştır. Toprak mahsullerinden zekât (öşür) verilmesinin farz oluşu kitap, sünnet ve icmâ delillerine dayanır. Sözleşme, anlaşma şartlarını içeren kâğıt. Temelinin Osman Gazi zamanında Köse Mihal tarafından atıldığı rivayet edilmektedir. Orhan Bey zamanında dâimî piyade ve süvari askerlerinin teşkiline kadar hep bunlar kullanılmış, Osmanlı uç beyliğinin kısa sürede bir devlet haline gelmesi de bunlar sayesinde gerçekleşmiştir. Akıncılığın bir ocak şeklinde kurulmasında ise Evrenos Bey'in (ö. 1417) büyük emeği geçmiştir. I. Murad devrinde Yeniçeri Ocağı kurulunca akıncıların görevleri sadece sınır boylarına inhisar etmiştir. Sözlükte 'ortadan kaldırmak; nakletmek, beyan etmek' mânalarına gelen nesh kelimesi terim olarak şer'î bir hükmün daha sonra gelen şer'î bir delille kaldırılmasını ifade eder. Neshin söz konusu olduğu durumlarda önceki hüküm mensûh, onu yürürlükten kaldıran yeni hüküm veya delil nâsih diye anılır. Arapça 'idare etme, icra' anlamındaki iyâle kelimesinden gelir. Osmanlılar'da en büyük idarî birim karşılığında bu tabirin resmen kullanılışı XVI. yüzyıl sonlarında olmuştur. III. Murad zamanında (1574-1595) Osmanlı Devleti'nin eyalet adıyla idarî birimlere ayrıldığı görüşü yanlış olmalıdır. Çünkü bu kelimeye o dönemin belgelerinde rastlanmaz. Bunun yerine daima 'beylerbeyilik' ve 'vilâyet' tabirleri yer almıştır. Ancak vilâyet terimi küçük veya büyük herhangi bir idarî birim için kullanılmıştır. Osmanlılar'da genel olarak diğer devlet müesseseleri gibi defterdarlık da daha önceki Türk ve İslâm devletlerinin müessese ve teşkilâtlarına dayanmaktadır. Defterdar, Büyük Selçuklu Devleti ve Anadolu Selçukluları'nda 'müstevfî' veya başında bulunduğu divana Dîvânü'z-zimâm ve'l-istîfâ dendiği için 'sâhib-i dîvân-ı istîfâ' adıyla anılırdı. Stratejik önemine, büyüklük ve küçüklüğüne göre kalelerde nöbetleşe hizmette bulunan gönüllü, beşlü, azeb, fârisân (atlı ulûfeci) denilen muhafız askerlerini kapsar. Serhad kulu askerleri kalelerde görev yapan kapıkullarından farklı bir yapılanmanın sonucunda ortaya çıkmıştır. Yörenin halkından toplandıkları, ayrıca kapıkulları ile karıştırılmamaları için 'yerli kulu' da denilen bu askerlerin istihdamı özellikle XVII. yüzyıl başlarından itibaren artmış ve çeşitlenmiştir. Büyük ve kesin mağlubiyet. Osmanlı idarî teşkilâtında 'herhangi bir makam, görev veya memuriyeti elinde bulunduran, tasarruf eden' kişi anlamına gelir. Bu tabir ayrıca vekille unvan sahibini birbirinden ayırmak, mâlikâne, has ve timara sahip olmak mânasında sıkça kullanılmıştır. İlmiye teşkilâtında kadılığa bilfiil getirilenler de mutasarrıf şeklinde anılmıştır. Karşı koyma, boyun eğmeme, dayanma, direnme. Türkçe'de bedesten olarak yerleşmiş bulunan kelimenin bezzâzistandan veya bezistandan geldiği ileri sürülmüştür. Ahmed Vefik Paşa bedesteni 'bez satılan bezzâz mahalli, akmişe-i nefîse satılan çarşı' olarak tarif eder. Bezzâz Arapça'da 'bez satan' demektir. Bez Kāmus Tercümesi'ne göre 'elbise, bez veya silâh, kılıç' anlamına gelmektedir. Bedestenler başta mücevher ve değerli taşlar olmak üzere silâhlar, müzeyyen koşum takımları ile değerli kumaşların da satıldığı yerlerdi. Değiştirmek. Tağyir etmek. Bir şeyi başka bir hâle veya şeye değiştirmek.

Osmanlı'yı anlamak için bilmeniz gereken 33 terim

EKBERİYET