Rubaileriyle edebiyat dünyasını etkileyen şair: Ömer Hayyam

Rubaileri ile asırlardır edebiyat dünyasını etkileyen İranlı şair, filozof, matematikçi ve astronom Ömer Hayyam Nişaburi'nin anıt mezarı, edebiyat meraklıları ve sevenlerinin ilgi odağı olmaya devam ediyor. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'a danışmanlık da yapan Hayyam'ın, günümüzde İran'ın kuzeydoğusundaki Rezevi Horasanı'na bağlı olan Nişabur'da kendi adını taşıyan meydana yakın bir yerde inşa edilen anıt mezarı, her gün yerli ve yabancı çok sayıda kişi tarafından ziyaret ediliyor. Rıza Şah Pehlevi tarafından 1934 yılında Tahran Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dekanı, mimar, heykeltıraş ve ressam Prof. Dr. Hoşeng Seyhun'a yaptırılan ve inşası 1963 yılında tamamlanan anıt mezar, şairin 'çadırcı' anlamına gelen 'Hayyam' lakabına atıfla çadır şeklinde tasarlanmış mimarisiyle dikkati çekiyor. Yirmi bin metrekarelik bahçede beyaz mermerden yapılan, yüksekliği 22 metre ve genişliği 18 metre olan anıtın kenarlarına, Nişabur'un ünlü firuze taşı renginde talik hattıyla yazılan Hayyam'ın 20 rubaisi göz dolduruyor. İbn Sina'dan sonra Doğu'nun yetiştirdiği en büyük bilgin olarak kabul edilen Ömer Hayyam, İslam medeniyetinin altın çağı olarak nitelendirilen 11 ve 12'nci yüzyıllarda Büyük Selçuklu Devleti'nin egemenliğinde bulunan Nişabur'da dünyaya geldi. Hayyam, diğer birçok alanda eser vermesine rağmen rubai tarzında yazdığı şiirleri ile tanınarak dünyada bu tarzın öncüsü olarak kabul edildi. İran'da 'Hekim Hayyam' olarak isimlendirilen ve tam adı Gıyaseddin Ebu'l Feth Ömer bin İbrahim olan şair, çadır zanaatıyla uğraşan babasından dolayı 'çadırcı' anlamına gelen 'Hayyam' lakabı ile biliniyor. Yaşamanın sırlarını bileydin Matematik, fizik, astronomi ve tıp gibi rasyonel ilimler dışında müzik ve şiirle de yakından ilgilendi. İran'ın, Selçuklular yönetiminde olduğu dönemde yaşayan Hayyam, Horasan ülkesindeki büyük şehirleri, Belh, Buhara ve Merv gibi bilim merkezlerini gezdi, Bağdat'a da gitti. Selçuklu Sultanı Melikşah ve Karahanlı Şemsülmülk'ten büyük yakınlık gördü. Saraylarına ve meclislerine sık sık konuk oldu. Residüddin'in 'Cami-üt-Tevarih' adlı eserinde anlattığına göre Nizamülmülk ve Hasan Sabbah, Ömer Hayyam ile okul arkadaşları ve yakın dosttular. Nizamülmülk, bilgisine çok güvendiği için devlet yönetimi konusunda kendisine yardımcı olması için Hayyam'dan yardım istedi. Felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında yaklaşık 18 eser veren Hayyam'ın, günümüzde İran devletinin resmi takvimi olarak kullanılan Celali ve Hicri Şemsi şeklindeki takvimi 1079 yılında hazırlayarak Selçuklu Sultanı Melikşah'a sunan kişiydi. Babür İmparatorluğu'nun da bir dönem kullandığı Celali Takvimi'nde 1 yıl; 365 gün 6 saat olarak kabul ediliyor ve matematiksel kurallar yerine astronomik hesaplar kullanılıyor. Şu dünyada üç beş günlük ömrün var, Ömer Hayyam'ın edebiyat tarihindeki yerini belirleyen, sonraki yüzyıllarda da İslam dünyasının en büyük şairlerinden biri olarak anılmasını sağlayan, yazdığı rubailerdi. Ömer Hayyam, Doğu edebiyatında rubai türünün kurucusuydu. O günlerden bugüne dilden dile dolaşarak gelen sayısının iki yüz kadar olduğu tahmin edilen rubaileri, sonraki çağlara da damgasını vuran eserler oldu. Niceleri geldi neler istediler Hayyam, rubailerini yazarken oldukça kolay anlaşılan, akıcı ve açık bir dil kullandı. Yaşadıklarını ve gözlemlediklerini olduğu gibi dile getiren Ömer Hayyam'a göre en şaşmaz ölçü akıl ve sağduyuydu. İnsanoğlu, gerçeğe ancak akıl yolu ile ulaşabilirdi. Hayyam, kendisinden sonra gelen pek çok şairi etkilemiş, rubai alanında tek örnek olarak benimsedi. Batı ülkelerinde adına birçok dernek kuruldu, rubaileri bütün Batı dillerine tercüme edildi. En doğrusu, dosta düşmana iyilik etmen; Gerek kendi yaşadığı dönemde, gerekse sonraki çağlarda yazılan tüm kaynaklarda, Ömer Hayyam'ın çağının bütün bilgilerini edindiği, o alanlarda derin tartışmalara girdiği, fıkıh, ilahiyat, edebiyat, tarih, fizik ve astronomi okuttuğu yazılıdır. Ömer Hayyam, yazdığı şiirlerinin yanında özellikle Eukleides'in Elemanları eseri aracılığıyla Orta Çağ'a ulaşan, Yunan ile Hint ve Çin matematiğini birlikte tanıma olanağını başarıyla kullanarak büyük bir gelişme gösteren 12'inci yüzyılın önemli matematikçilerinden biriydi. Bu yıldızlı gökler ne zaman başladı dönmeye Hayyam'ın matematik alanında bilinen tam 14 yapıtı bulur. Bunlar özellikle aritmetik, sayı kuramı ve cebir dallarında, birçok yeni tanım, çözüm ve yorumu içerir. Çin ve Hint matematikçilerinin aritmetik konusundaki çalışmalarına dayanan kayıp bir yapıtında da doğal sayıların ikinci, üçüncü ve dördüncü dereceden köklerinin bulunmasını sağlayan bir yöntem bulup geliştirdi. Bugün kullanılan 'binom' açılımından farksız olan bu yöntem, Batı'da ancak 19'uncu yüzyılda yinelenebilmişti. Dünyayı süslediler, bir şey kalmadan. Ömer Hayyam, Birçok kübik denklemleri incelemiş ve bu denklemleri sınıflandırdı. Matematik tarihinde ilk olan bu sınıflandırmayı yapan Hayyam'ın ayrıca 'Pascal Üçgeni' olarak bilinen üçgenle de ilgili bir kitap yazdığı bilinir. Bugün kayıp olan bu kitapta Hayyam, Pascal'dan yıllar önce bu üçgenin özelliklerini incelemişti. Pascal'ın, Ömer Hayyam'dan yaklaşık 400 yıl sonra aynı üçgen matematik alanında ortaya çıktı. Bu yüzden de bu üçgeni 'Hayyam Üçgeni' olarak da anılır. Ömer Hayyam bu kitaptan, öteki kitaplarında söz eder. Fakat kitabın içeriğiyle ilgili bilgiler oldukça sınırlıdır. Bir geldi mi derin ölüm uykusu, Hayyam, yaptığı çalışmaların çoğunu kaleme almadı. Kendisi ismini çokça duyduğumuz birçok teori ve icadın isimsiz kahramanıydı. 21 Mart 1079 yılında tamamladığı, 'Celali Takvimi' olarak bilinen takvim için büyük çaba sarf etti. Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız 'Gregoryen Takvimi' 3330 yılda bir gün hata verir. Bununla birlikte Dünya'nın kendi ekseni etrafında döndüğüne inanmıştı. Sevgili, seninle ben pergel gibiyiz: Üçüncü dereceden 13 farklı denklem bulan Ömer Hayyam, denklem çözümlerinde bilinmeyen sayılara 'şey' der. Hayyam, sonraları bunun yerine bilinmeyen anlamına gelen X sembolü kullanılmasını kazandırmıştı. Ey kör! Bu yer, bu gök, bu yıldızlar, boştur boş! Ömer Hayyam, kitabının 'Cebir' kitabının birinci bölümünde cebiri 'sayısal ve geometrik bilinmeyenlerin belirlenmesini amaçlayan bilim' olarak tanımlar. Bu tanım onun cebire yaklaşımını gösterir. Onun temel amacı cebirsel denklemlere geometrik çözümler önermekti. Kitabının genelinde de bu yöntemi tüm denklemlere uygulamaya çalışmıştı. Bu bağlamda Hayyam, Fransız matematikçi Descartes'tan ortalama altı asır önce, analitik geometrinin Harezmî'den sonraki ikinci önderiydi. Ömer Hayyâm'ın gümüş ve altın gibi değerli madenlerin alaşımlarının saflığının ölçülmesi ve yakut, zümrüt gibi değerli taşların saflığının belirlenmesi konusunda da çalışmaları bulunuyor. Bu konuda Hayyâm'ın da Arşimet kanununa dayalı su terazisi hesap ve tasarım çalışmaları vardır. Ayrıca hava ve iklim değişmeleri ile ilgili olarak meteoroloji konusunda da çalışma ve uygulamalar yaptığı biliniyor. Ey özünün sırlarına akıl ermeyen; Hayyam, fizik, metafizik, matematik, astronomi ve şiir alanlarında değişik eserler yazdı. Yazdığı bilimsel içerikli kitaplar arasında İbni Sina'nın Temcid (Yücelme) adlı eserinin yorum ve tercümesi, Cebir ve Geometri Üzerine, Fiziksel Bilimler Alanında Bir Özet, Varlıkla İlgili Bilgi Özeti, Oluş ve Görüşler, Bilgelikler Ölçüsü, Akıllar Bahçesi yer aldı. En büyük eseri Cebir Risalesi'ydi. Matematik bilgisi ve yeteneği zamanın çok ötesinde olan Ömer Hayyam denklemlerle ilgili başarılı çalışmalar yaptı. Bunun yanı sıra, binom açılımını ve bu açılımdaki katsayıları da bulan ilk kişiydi. Hayyam'ın dünya, aşk, sevgi, insan hayatı, yaşama sevinci ve yaratılışı anlamaya dönük düşünce ve duygularını ince bir dille ifade ettiği ve Türkçe başta olmak üzere birçok dile çevrilen rubaileri 158 olmasına rağmen, ona isnat edilen rubai sayısı bini geçiyor. Ömer Hayyam'ın Rubailer kitabını D&R'dan satın almak ve incelemek için tıklayın.