Şairlere dair bir tezkire: Meşairü’ş-Şuara

🔹 Tezkireler, Türk ve Fars edebiyatlarında şairlerin biyografilerine dair eserlerin ortak ismidir. Türk edebiyatında ilk defa Ali Şîr Nevâî'nin Çağatay sahası için kaleme aldığı 'Mecâlisü'n-nefâis' adlı tezkiresiyle ortaya çıkan bu tür Edirneli Sehî Bey'in Heşt Bihişt'iyle Anadolu'daki ilk örneğini verir. 🔹 Tezkire geleneği asırlar boyunca sürmüş, her asırda, bir önceki asra göre daha fazla eser verilmiştir. Latîfî ve Ahdî'nin eserlerinden sonra Anadolu'da yazılan dördüncü şairler tezkiresi olan 'Meşâirü'ş-şuarâ' ebced harflerinin sıralanışına göre düzenlenmiş olup 1568 yılında tamamlanmıştır. 🔹 Âşık Çelebi, Latîfî'den bahsederken 950'den (1543-44) sonra İstanbul'da bulundukları sırada Sehî Tezkiresi'nin şöhret bulması üzerine benzer birer eser yazmaya karar verdiklerini, kendisinin alfabetik, arkadaşının kronolojik sıralamayı seçtiği halde telife başlayınca Latîfî'nin alfabetik tertibe yönelmesi üzerine şevkinin kırıldığını, bu sebeple uzun müddet çalışmalarına ara verdiğini belirtmiştir. 🔹 Nitekim Latîfî, tezkiresini 953'te (1546) bitirdiği halde Âşık Çelebi eserini ondan yirmi üç yıl sonra tamamlayabilir. Âşık Çelebi eseri üzerine yıllarca çalışır ve 1566 yılında tamamlayarak Sultan II.Selim'e takdim eder. 🔹 Ayrıca Latîfî, tezkiresinde Âşık Çelebi'den bahsederken bu konuya hiç temas etmemiş, sadece onun 'Ravzatü'ş-şühedâ' tercümesinden söz eder. 🔹 Âşık Çelebi ise Latîfî'yi anlatırken eserini beğendiğini, fakat şairlerin çoğunu Kastamonulu olarak göstermesinden dolayı kitaba 'Kastamonunâme ve Âlet-i Hengâme' adının verildiğini söyler. 🔹 Tezkiresinin başına oldukça uzun bir mukaddime koyan Âşık Çelebi önce şiir ve şairden bahseder. Ardından Sultan Osman'dan başlayarak Orhan Gazi, I. Murad, Yıldırım Bayezid, Süleyman Çelebi, Mehmed Çelebi, II. Murad, Fâtih Sultan Mehmet, II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman ve II. Selim gibi Osmanlı padişahlarına yer verir. 🔹 Bu sultanlar devrinde yaşayan şairlerle kaleme alınan eserler üzerinde de duran Âşık Çelebi, I. Murad zamanında Ahmed adlı bir şairin 'Süheyl ü Nevbahâr'ından, Yıldırım Bayezid döneminde Süleyman Çelebi'nin Mevlid'inden, Emîr Süleyman devrinde Ahmedî ve Hamzavî mahlaslı iki kardeşten ve onların 'İskendernâme' adlı eserinden söz eder. 🔹 Ayrıca Ahmed-i Dâî ve Şeyhoğlu'nun Ferahnâme'sinden, Şeyhî ve Hüsrev ü Şîrîn'inden, Hümâmî ile onun Hurşîd ü Cemşîd'inden ve Yazıcızâdeler'den bahseder. II. Selim'i anlattıktan sonra kendinden söz eder. 🔹 Burada tezkiresini nasıl hazırladığını açıklayan Âşık Çelebi, Devletşah tezkiresiyle Câmî'nin Bahâristân'ını, Nevâî'nin Mecâlisü'n-nefâis'iyle Hakîm Şah el-Kazvînî'nin bunu Farsça'ya tercüme ederken yaptığı zeyli, nihayet Sehî'nin Heşt Bihişt'ini görüp kendisinin de böyle bir eser yazmak istediğini ve Latîfî ile aralarında geçen olayı nakleder. 🔹 Ardından kitabını yazarken dikkat ettiği hususları altı 'hasîsa'da topladığını söyler. 🔹 Bunlar sırasıyla: İnsanın bir eseri kimseden bir şey almadan sadece kendi topladığı bilgilerle yazması ve bu tür eserlerdeki dilin kişinin kendine has olmasını gerekli sayması, daha önce yazılanların kimler için telif edildiği konusunda bilgi vererek kendisinin bu eseri II. Selim için yazdığını ifade etmesi, Şairlerin yanı sıra mârifet sahibi kişilerden de bahsedeceğini belirtmesi, tezkiresini tamamladığı sırada Kütahya'da bulunan Şehzade Selim'e gidip sunmayı düşünürken o esnada II. Selim'in tahta çıkması üzerine eserin başına onun adını kaydettiğini söylemesi, Latîfî'nin tezkiresinden farklı olması için düzenlemede ebced tertibini tercih etmesidir. 🔹 Tezkirede tanıtılan şair sayısı farklı nüshalara göre 360 ile 424 arasında değişir. Âşık Çelebi'nin önce 'Tevârîh-i Şuarâ' adını verdiği, daha sonra Meşâirü'ş-şuarâ olarak adlandırdığı eser sadece bir şairler tezkiresi değil dönemin sosyal hayatını, eğlence yerlerini, zevklerini, nükte anlayışını ortaya koyması bakımından da önemli bir kaynak niteliği taşır. 🔹 Tanıdığı şairler hakkında orijinal ve ayrıntılı bilgiler veren müellifin, nesirde ortaya koyduğu üslûp da eserin değerini artırıcı niteliktedir. Kanuni Sultan Süleyman tarafından kadılık görevine de getirilerek bürokrasi de de önemli bir yer edinen Aşık Çelebi'nin eserinin önemi, çağdaşlarının biyografilerini bizzat kendileriyle görüşerek yazmış olmasıdır. 🔹 Ancak Çelebi'nin tek amacı şair biyografileri yazmak değildir; aynı zamanda sanatkârane yazarak önemli bir edebi metin ortaya koymaya çalışır. Sevmediği şairleri ya eserine almaz ya da soğuk bir üslupla geçiştirmiştir 🔹 Sevdiklerinden söz ederken adeta bir coşkunluk hali yaşayan, ince ve esprili bir dil kullanan Âşık Çelebi, eserinde yer yer de kendisinden söz eder. Eser, mukaddimesi, devrin şiir ve edebiyat anlayışı, zihniyet dünyası hakkında önemli ipuçları taşır. 🔹 Asıl adı Pir Mehmet olan Âşık Çelebi, ciddi bir eğitim almış, Osmanlının ilk nakibüleşrafı olan büyükdedesi Seyyid Natta'nın ve babasının geniş çevresi sayesinde dönemin önemli ilim ve edebiyat adamlarıyla tanışma fırsatı bulur. Genç yaşta yazmaya karar verdiği 'Meşairü'ş-Şuara' üzerinde çalışırken bu geniş çevre sayesinde öğrendiklerinden çok yararlanır. 🔹 Nakibüleşraflık, sözlükte 'vekil, bir topluluğun başkanı' anlamındaki nakīb kelimesiyle Hz. Muhammed'in (SAV), kızı Fâtıma'nın iki oğlundan Hasan'ın soyunu ifade eden eşrâftan (tekili şerîf) oluşan terkip, peygamber soyundan gelenlerle ilgilenmek üzere kurulan teşkilâtın sorumlusu için kullanılmıştır. 🔹 Müellifin sahiplerini yakından tanıdığı konaklar, bahçeler, hamamlar, buralarda yapılan, çoğuna kendisinin de katıldığı toplantılar, özellikle şiir meclisleri tezkirede yeri geldikçe anlatılır. İstanbul'da şair Zâtî'nin, Galata'da Rahîkî'nin dükkânları, bedestendeki sahaf dükkânları, bazı tekkeler, devlet büyüklerinin konakları şairlerin bir araya geldiği yerler olarak tasvir edilir. 🔹 Âşık Çelebi sadece Mahvî, Sun'î ve Şeydâ gibi genç şairlerle değil zamanın üstatlarıyla da tanışarak edebî bilgisini arttırdığı gibi onlar hakkında edindiği bilgileri de eserine aktarır. Nitekim Zâtî ile olan dostluğu tezkiresinin geniş bilgi ve hâtıralarla zenginleşmesine imkân sağlar. Âşık Çelebi'nin Taşlıcalı Yahyâ ve özellikle Hayâlî Bey'le münasebetleri ve dostluğu ölümüne kadar sürdüğünden onlar hakkında verdiği bilgiler de çok kıymetlidir. 🔹 Ayrıca eserin hemen her sayfasında yer alan âyetler, hadisler ve kelâmıkibarlardan başlayarak atasözleri, deyimler, tasvirler, benzetmeler, hicivler, nükteler ve fıkralar ona ayrı bir değer katar. 🔹 Müellifin hayatı üzerinde tesirleri olan kişiler yanında riyakârlık, iftira, kıskançlık ve düşmanlıklarıyla onun hayatında önemli rol oynayan bir kadı hakkında doldurduğu sayfalar eserin en canlı bölümlerini oluşturur. 🔹 Kitap dili, üslûbu, benzetmeler, nükte ve hicivler bakımından diğer şuara tezkireleri arasında ayrı bir yere sahiptir. Bazen söz konusu ettiği kişilerin şiirlerinden çok onların özel hayatına eğilmesi müellifin devrin insan tiplerini de tanıtmak istediğini düşündürür. 🔹 Âşık Çelebi ömrünü bu bölgede geçirdiği için tezkirede yer alan şair ve müelliflerin büyük çoğunluğunu Rumeli vilâyetlerinden yetişenler oluşturmaktadır. 🔹 Anadolu'da yetişenlerin adları ise pek azdır. Âşık Çelebi'nin özelliklerini vurgulayarak haklarında daha geniş bilgiler verdiği şairler Ferdî, Feridun Ağa, Fevrî Efendi, Gazâlî, Hayâlî Bey, Kadri Efendi, Lâmiî, Meâlî, Nihâlî ve Rızâyî gibi isimlerdir. 1. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndeki nüsha Müellif hattıyla olup 971 (1563-64) yılında kaleme alınan müsveddedir. Eser 976'da (1568) tamamlandığına göre bu nüsha tam değildir, fakat müellif hattıyla oluşu önemini arttırmaktadır. Hâfız-ı Şîrâzî ile başlayan nüshada eserin adı Tezkiretü'ş-şuarâ ve meşâirü'z-zurefâ şeklinde kayıtlı olmakla beraber Tevârîh-i Şuarâ olarak da geçer. 2. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi'ndeki nüsha Müellif hattıyla 975'te (1567) tamamlanan ve müsvedde ile temiz arasında bir özellik taşıyan bu yazmada 423 şair tanıtılmaktadır. British Library'deki nüsha, bu veya bundan gelen başka bir nüshadan kopya edilmiş gibi görünmektedir. 3. British Library nüshası İstinsah edilen yazmada 424 şair bulunmaktadır. Mehmed b. Murad adlı bir kişinin istinsah ettiği bu kopya, faksimilesiyle birlikte Âşık Çelebi'nin hayatına ve eserlerine dair bir önsöz, nüsha farklarını veren notlar ve indeksle G. M. Meredith-Owens tarafından yayımlanmıştır (Meşā'irü'ş-şuarā or Teẕkere of 'Āşık Çelebi, London 1971). 4. Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki nüsha 978'de (1570-71) istinsah edilen bu yazmada 417 şair yer almaktadır. 5. Millet Kütüphanesi'ndeki nüsha Şairlerin hayatı kısmında pek çok eksikliğe rastlanmakla birlikte Âşık Çelebi'nin kendi minyatürü dâhil olmak üzere minyatürlü olması bakımından önemli sayılmaktadır. İstanbul Kütüphaneleri Tarih-Coğrafya Yazmaları Kataloğu'nda Âşık Çelebi tezkiresinin yedi nüshası belirtilmekteyse de (s. 579-581) Meredith-Owens yaptığı neşirde eserin yirmi yedi nüshasını tespit ettiğini bildirmektedir. 🔹 Âşık Çelebi, tezkiresinde şairleri anlatırken latîfe olarak nitelendirilebilecek çeşitli olayları da anlatmıştır. Âşık Çelebi, bu tür anlatımlarını 'letâif' ya da 'latîfe' olarak nitelendirir. 'Monlâ kâzî-askerliği zemânında Mısr'a giderken ve Sultân Selîm ile Karaman diyârında yanaşup musâhabet iderken gird-bâd peydâ olur. Hünkâr-ı merhûm Karaman diyârınun gird-bâdı çokdur acebâ bir hikmeti var mı ve akl ü naklde mûcib-i illeti var mı dir. Monlâ cevâb virüp hikmet budur ki Konya Karamandandur ve Konya Hazret-i Monla'nun merkad-i mübâreki olmağla mehbiti envâr-ı pertevidür. Ol mülâbese ile her deşt ü tağı ve taş u toprağı bile semâ ider Mevlevîdür dir.' 🔹 Kemalpaşazâde Ahmed, Sultan Selim ile Mısır'a giderken Karaman diyarında bir şiddetli rüzgar, kasırga meydana gelir. Merhum Sultan Selim, 'Karaman diyarının kasırgası çoktur, bunun bir hikmeti var mı?' diye sorunca şair: 'Konya Karaman'dandır. Hazreti Mevlânâ'nın mübarek kabri orada olduğu için dağı taşı toprağı semâ etmektedir, Mevlevî'dir.' der. Devlet büyükleriyle ilgili mizahi unsurlarda kelime seçiminin özenli olduğu, o dönemde dikkat edilmesi gereken unsurlar arasındadır. Latifeler arasında ince bir mizah anlayışı sezilmektedir. 'Hacdan geldükden sonra sâ'ir menâsıbdan ferâğat ve amâ'ir-i selâtîn tevliyetlerine hidmet itmişdür. Burusa'da Kabluca ve İstanbul'da Ayasofya evkafına tevliyet itmişdür. Ol vakt Kırkçeşme kurbında mescid ü mülâzımına süknâ olmağçün hücerât binâ itmişdür. Revânî mescidi dimekle ma'rûf mescidi etrâfını ol ihyâ itmişdür. Hattâ ol mescid binâ olurken Sultân Selîm merhum yoldan geçüp giderken bu mescid kimindür diyü sormışlar Revânî kulunuzundur didüklerinde hoş Ayasofya'sın hoş yılda bir mescid toğurursın diyü latîfe itmişdür.' 🔹 Revânî, hacdan geldikten sonra farklı işleri bırakmış; önce Bursa'da Kaplıca sonra İstanbul'da Ayasofya vakıflarına bakmaya başlamıştır. 🔹 Kırkçeşme yakınında kendisi bir hücre yapmıştır. Bu mescit yapılırken yoldan geçen Sultan Selim: 'Bu mescit kimindir?' diye sormuş. Şair: 'Revânî kulunuzundur' dediğinde Sultan Selim: 'Hoş Ayasofyasın yılda bir mescit doğurursun' diyerek latîfe etmiştir. Böylece şairin Ayasofya mütevelliliğinden iyi gelir aldığını belirtmek istemiştir. 'Merhûmun kibriyâsından menkûldür ki mevâlî-i asrın birisi Süpürge Şüca' dimekle ma'rûf imiş, bir gün merhûma varur çendân iltifât itmez. Yârân kâzî-asker süpürgenün yüzine bakmadı dirler. Zarîfün biri göğe bakmadı dirler. Zarîfün biri göğe bakmakdan eli degmez süpürgeyi kanda görsündir' 🔹 Süpürge Şüca adıyla tanınan asrın âlimlerinden biri Hâtemî'nin yanına gelir. Ancak Hâtemî ona fazla iltifât etmez. Dostları 'kazasker süpürgenin yüzüne bakmadı' derler. Zarif kişilerden biri 'göğe bakmadı' der. Gene zarif bir kişi 'göğe bakmaktan eli varmaz; süpürgeyi ne zaman görsün' der. Bu nüktede kişinin lakabı üzerinden gönderilme yapılmaktadır. 🔹 Âşık Çelebi, 1520 yılında Prizren'de doğdu. Asıl adı Pîr Mehmed'dir. Dedesinin babası Mehmed Nattâ, XIV. yüzyılın sonunda Emîr Sultan ile Bursa'ya gelerek yerleşmiş bir seyyid ailesindendir. 🔹 Âşık Çelebi'nin Rumeli'de doğduğunu ve çocukluğunu bu çok sevdiği yerlerde geçirdiğini, hayatı hakkında geniş bilgiler edindiğimiz tezkiresinden öğrenmekteyiz. 🔹 Eğitimini devrin önde gelen ilim adamlarından Sürûrî, Taşköprizâde, Arapzâde Abdülbâki Efendi, Ebüssuûd, Emîr Gîsû Efendi ve Muhyiddîn-i Fenârî'nin yanında tamamlayan Âşık Çelebi, dedesi Müeyyedzâde ve babasının arkadaşları sayesinde geniş bir çevre edindi. 🔹 Nesirde olduğu kadar nazımda da maharet sahibi olan Âşık Çelebi'nin rindmeşrep, hoşsohbet, arkadaş canlısı, vefakâr ve zeki şahsiyetinin yanı sıra çok keskin bir gözlemci de olduğu, ünlü eseri Meşâirü'ş-şuarâ'da açıkça görülür. Mahlas olarak Âşık adını seçmesi ise onun güzellere düşkünlüğünü ve hayata bağlılığını göstermektedir. 🔹 Türkçe'den başka Arapça ve Farsça'yı da çok iyi bilen Âşık Çelebi asıl şöhretini, klasik edebiyatımızın gerçekten en önemli ve güvenilir kaynaklarından biri olan tezkiresiyle yapmıştır. Tezkiresinde kullandığı süslü nesir üslûbu da ayrıca eserin bir özelliğini teşkil etmektedir. Arkadaşlarını, eğlence yerlerini, hatta kişilerin özel hayatı ile ilgili ayrıntıları öylesine güzel bir dille anlatır ki canlı tasvirleriyle okuyucuyu âdeta çizdiği tablonun içine çeker. Nesrine göre nazmı oldukça basittir. 🔹 Kâtiplikten kadılığa biçok devlet görevinde yer alan Âşık Çelebi, Üsküp'te zâtülcenp hastalığına yakalandı ve 979 Şâban sonlarında vefat etti. 🔹 Evliya Çelebi, Âşık Çelebi'nin mezar taşında Cinânî tarafından yazılan, 'Âşık sefer eyledi cihândan' tarih mısraının yazılı olduğunu kaydeder. 🔹 Âşık Çelebi'nin bilinen belli başlı eserleri şunlardır: ➡ Tercüme-i Ravzatü'ş-şühedâ

Şairlere dair bir tezkire: Meşairü’ş-Şuara

Edebiyatta Tezkire