Şairlere şiirleri karşılığında verilen mükafat: Caize

Osmanlı'da sanatla uğraşanlar daima takdir ve saygı gördü. Bunun neticesi olarak şairlik bir nevi geçim kapısı oldu. Osmanlı'da ilk kültür ve eğitim kurumları İznik ve Bursa'daydı. Bunun sonucu olarak da ilk örnekler bu coğrafyadan elde edildi. Osmanlı'da eğitim terimleri Eskiden şairler bir hami (koruyan) tarafından korunup kollanırdı. Şairler de bu vesileyle hamilerine kaside, gazel veya mersiye takdim ederlerdi. Hamiler de bu eser sahiplerini başarıları ölçüsünde ödüllendirirdi. Osmanlı'nın şair sultanları Şairler asıl gelirlerini gazelleri ve kasidelerinden kazandılar. Bunun yanı sıra, divan veya mesnevi gibi toplu eserlerini de devlet büyüğünden birine ithaf ederek karşılığında câize aldılar. Şairin ve sanatının çeşitli vesilelerle itibar görmesini sağlayan bu anlayışın değişik örneklerini ilk devirlerden itibaren görmek mümkündür. Herim b. Sinân el-Mürrî, dönemin üç büyük şairinden biri olan *Züheyr b. Ebû Sülmâ'ya samimi methiyelerine karşılık her fırsatta ihsanlarda bulunmuştu. *Züheyr b. Ebû Sülmâ: Muallakat (İslamiyet'ten önceki dönemden bugüne kalmış yedi uzun Arap şiir grubu) şairleri arasında olan Züheyr, İslâm öncesi dönemin üç büyük şairinden biri kabul edilir. Vasıf (tasvir) ve hiciv türlerinde şiirler yazmıştır. Şiirleri ciddi ve eğiticidir, bir kısmı darbımesel (atasözü) haline gelmiştir. Hz. Ömer, Herim'in çocuklarının birinden Züheyr'in, babası hakkında söylediği şiirlerden birini okumasını ister, dinlediklerini çok beğenip şair hakkında takdirlerini bildirince, Herim'in oğlu bu şiirler için şaire câizeler verir. Câize vermeyi adeta İslami bir gelenek haline getiren olay, Züheyr'in şair olan oğlu *Kâ'b'ın Hz. Peygamber'e sunduğu şiir sebebiyle peygamberin kendisine hırkasını (bürde) hediye ederek onu mükâfatlandırmasıdır. Kâ'b'ın bu şiiri daha sonra 'Kasîde-i Bürde' adıyla tanınmıştır. *Kâ'b bin Züheyr, İslâm'ın doğuş yıllarında, şiir konusunda muazzam bir yeteneğe sahipti. Kâ'b, 'Muhakkak ki Peygamber kendisiyle aydınlanılan, Allah'ın çekilmiş yalın kılıçlarından bir kılıçtır.' beyitini söylediğinde, Resûl-i Ekrem duygulanarak üzerindeki hırkasını Kâ'b'ın omuzlarına atacak; Kâ'b'ın kasidesi, bu sebeple 'Ķasîdetü'l Bürde' adıyla meşhur olacaktı. Peygamberimiz hırkayı Ka'b'a neden verdi? Hz. Peygamber'e naat yazan sonraki şairler, bu câizeye telmihte bulunarak şefaat dilemişlerdir. Emevi ve Abbasi halifeleriyle diğer Müslüman hükümdarlar da şiir ve eserlerini beğendikleri şairlere pek çok atıyye de denilen pek çok mükafatta bulunmuşlardır. Şairlerimizden Peygamberimize yazılan naat şiirleri Methiyelerin bir karşılık beklenmeden yazılanları olduğu gibi birtakım taleplerin yerine getirilmesine yönelik olanları da vardır. Bunun İslam tarihindeki en meşhur örneği, Hevâzin Gazvesi'nde esir düşenler arasında bulunan şair Ebû Cervel el-Cüşemî'nin Hz. Peygamber'e okuduğu, bağışlanmalarını isteyen şiiridir. *Kaynaklarda Cüşemî'nin tefsir, hadis, kelâm, fıkıh ve tarih konularında çoğu Arapça, bir kısmı Farsça olmak üzere kırkın üzerinde eser telif ettiği, ancak bunlardan çok azının günümüze ulaştığı belirtilir. Câizeler para (nakdiyye) olarak veya kumaş, elbise, cübbe şeklinde de verilirdi. Nakdî olanların dışında en çok görülen câize şeklinin elbise veya cübbe olmasının, Hz. Peygamber'in Kâ'b b. Züheyr'e mükâfat olarak hırkasını ihsan etmesinden kaynaklandığı düşünülebilir. Eskiden, yazılan eserler karşılığında alınan ve bir nevi telif ücreti olarak da kabul edilebilecek olan câize günümüzde şekil değiştirerek kurumlaşmış; çeşitli kuruluşların jüriler aracılığıyla seçtiği, yazar ve eserlere verilen ödül biçimine dönüşmüştür.

Şairlere şiirleri karşılığında verilen mükafat: Caize

Osmanlı’da sanat