Sait Faik ve arkadaşları okuldan niçin sürgün edildi?

Okuldan kaçmak veya okul kırmak gibi orijinal bir jargona sahip olan öğrenciler, okulların açılmasıyla beraber alışkanlıklarını yeniden devam ettireceklerdir. Derslerin boş geçtiği zamanlarda etekleri zil çalan bir yığın haylaz öğrencinin okulu sevmediği; ancak mecburiyetten katlandığı hesaba katılırsa onlar için okul boş vakitlerin geçirildiği mekânlar da değildi. Bütün yıl canlarını dişine takarak çalışıp sınıflarını geçenlerinin yanında dersleri boşlayan, hocalarını umursamayan ve sınıf tekrarı yapan öğrenciler okul hayatını vazgeçilmez tipolojisini oluşturur. Ancak bunların içerisinde okul kaçaklarından ziyade okuldan sürgün edilenler de var. İstanbul Erkek Lisesi'nde okuyan Sait Faik'in başından geçenler muhtemelen edebiyatçılarımızın okul hatıraları arasında en ilgi çekici olanıdır. Hikmet Feridun Es'in yazdıklarına bakılırsa İstanbul Erkek Lisesi'nde Arapça dersleri veren Salih Hoca'nın o gün Sait Faiklerin sınıfında dersi vardır. İskemlesine oturmasıyla kalkması bir olan Salih Hoca bir anda çılgına döner ve 'Bu iğneyi kim koydu benim minderime?' diye hiddetle sorar. Kimseden cevap alamayınca Salih Bey, İstanbul Erkek Lisesi'nin aklına dahi getiremeyeceği cezayı meydana getirecektir: 'Şayet bunu yapanın kim olduğunu söylemezseniz hepiniz sürgüne gideceksiniz!' Aşağı yukarı bir hafta, İstanbul Erkek Lisesi bu hadiseyle çalkalanmış ve Arapça hocası Salih Bey'e yapılan münasebetsiz şakanın kahramanlarına sürgün kararı çıkmıştır: Bursa Erkek Lisesi! Sait Faik de dâhil kırk üç arkadaşı İstanbul Erkek Lisesi'nden Bursa Erkek Lisesi'ne nakil değil, basbayağı sürgün edilmişlerdir. Sait Faik ve arkadaşlarının yaptığı ileri sürülen bu nahoş şaka, Salih Bey'in gereksiz yere abartmasıyla olay büyümüş, basına yansımış, oradan Milli Eğitim Bakanlığı'na, nihayetinde de Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in kulağına kadar gitmiştir. Olayı Takvim gazetesi 'Bir Tard (Kovulma) Vakası' başlığıyla şöyle anlatır: 'İstanbul Erkek Lisesi onuncu sınıf talebesi, derse gelen Arabî mualliminin oturacağı sandalyeye iğne koymak küstahlığında bulunduklarından ve bu cüreti gösteren talebeyi meydana çıkaramadıklarından dolayı mektepten tard edilmişlerdir (kovulmuşlardır). Mektep idaresinin verdiği bu tard kararı pek münasiptir. Sınıflarımızda talebenin hürmet mecburiyetinde olduğu inzibat kaideleri doğrudan doğruya memleket kanunlarının küçük bir mukayesatından ibarettir. Bu kaideye riayet etmeyen sınıflar, mektepteki fertlere değil, doğrudan doğruya ilmin mehabet ve maneviyatına tecavüz etmiş addedilmeli ve o suretle tecziye edilmelidirler (cezalandırılmalılar).' Akşam'ın haberine göre, İstanbul Lisesi'nin onuncu sınıfına mensup beş altı öğrenci, gazeteye gelerek 'bu hadise dolayısıyla sınıfta gülmediklerini' belirten tekzibi yayımlamak istemişlerse de yüz bulamamışlardır: 'İstanbul Lisesi'nin onuncu sınıfına mensup beş altı talebe bu sabah ellerinde bir kağıt parçasına alelade bir yazı ile yazılmış bir tekzip getirerek altına konulan muallimin vücuduna iğne battıktan sonra gülmediklerini yazmışlar İkdam gazetesinde sınıf heyet-i umumiyesinin bu harekete güldüğü şeklinde yazıldığı haberi tekzip etmek istemişlerdir. Bir muallimimn altına iğne koyacak kadar mektep ve sınıf inzibatına riayetkar olmayan efendilerin bu müracatı nazar-ı dikkate almaya bile layık görmedik.' Olayı Cumhuriyet gazetesi, 'İstanbul Erkek Lisesi'nde Müessif Bir Hadise' başlığıyla geçerken Hakimiyet-i Milliye ise okuyucularına 'İstanbul Lisesi onuncu sınıf talebesi mugayir-i inzibat hareketleri üzerine kamilen mektepten tard olunmuşlardır.' diye duyurmuştu. Çirkin ancak çok basit bir olayın bu kadar büyütülmesi, basında da fazlaca yer bulması Akşam gazetesi tarafından da neredeyse memleket kanunlarına karşı işlenmiş ağır cezalık bir suç olarak servis edilmesi şaşırtıcıdır. Hadisenin kahramanları yani Sait Faik ve arkadaşları ise suçsuz olduklarını ispat etmek için İstanbul'daki gazeteleri ziyaret ederek destek isterler. İstanbul Valisi Süleyman Bey'i de ziyaret eden İstanbul Erkek Lisesi onuncu sınıf öğrencileri Salih Bey'in minderine iğne yerleştirenlerin kendileri olmadıklarını kaydederek sınıf dışından birisinin yapmış olabileceğini söylemiş, suçsuz olduklarını yana yakıla anlatmışlardır. Basının meseleyi önemsemesi ve İstanbul Erkek Lisesi yönetiminin de işin içinden çıkamaması dolayısıyla Milli Eğitim Bakanlığı olayın soruşturulması ve aydınlığa kavuşturulması için müfettiş Saffet Bey'i görevlendirir. Vakit'teki sütununu bu meseleye ayıran Mehmet Asım ise 'Mekteplerde Disiplin' başlıklı yazısında olayın küçümsenmeyecek kadar önemli olduğunu, dönemin Cumhuriyet hükümetinin nizam ve intizam için canhıraş bir şekilde çalışırken bunu görmezlikten gelemeyeceğini, aksinin felaketler doğuracağını bile iddia eder ve İstanbul Erkek Lisesi'nde düzenin sağlanabilmesi için gerekirse bütün bir sınıfın okuldan uzaklaştırılması gerekeceğini yazar: '… İstanbul Lisesi'nde meydana çıkan hadise maarif (eğitim) hayatımızda mühim bir yaranın vücuduna işaret etmiştir. Bu yara da mekteplerimizde disiplin denilen halin pek çok zayıflamış olduğunu göstermiştir. Lise derecesinde bir tahsil seviyesine gelmiş olan talebeler içinde her kime karşı, her ne maksatla olursa olsun muallimlerden birinin sandalyesine çuvaldız şeklinde bir iğne bir iğne dikilmesi müsamaha ile geçilmeyecek bir şeydir. Malum olduğu üzere Cumhuriyet hükümeti son zamanlarda bilhassa nizam ve intizam işleri ile alakadar olmaktadır. İstiklal Mahkemeleri bile halk arasında mesela külhanbeyliğe karşı şiddetli bir mücadele açmıştır. Bundan maksat umumi surette memlekette nizam ve intizam fikirlerini yerleştirmektedir. Hatta sarıkların çıkarılarak yalnız muayyen bir sınıf insanlara hasredilmemesi alelumum kıyafetlerin tanzimine ihtimam olunması aynı maksat ile yapılmaktadır. Nizam ve intizama bu kadar kıymet ve ehemmiyet atfeden bir idarenin mekteplerde talebe tarafından muallimlerine çuvaldız ile suikastlar tertip edilecek kadar disiplinin bozulmasına karşı müsamaha edildiği takdirde gençliğin terbiyegâhı olan müessesât-ı irfanımızın istikbalinden ümidini kesmek zaruri değil midir? Vaziyet bu nokta-i nazarından muhakeme edilince şuna kanaat edilir ki memleketin selameti için mekteplerde talebe tarafından muallimlere karşı yapılacak her türlü tecavüzkâr fiilleri şiddetle takip ve tecziye etmek bir vazifedir. Bu vazifenin ifası için icap ederse bütün bir sınıf talebesi mektepten tard edilebilir.' Akşam'ın başyazarı Necmettin Sadık da olayın bir kulağından tutarak kafileye katılmıştır; ancak basındaki diğer şahinlerden bir nebze ayrıldığını söyleyebiliriz. Sadak, hassas bir dönemden geçildiğinden hareketle okulda, çarşıda, pazarda vücut bulabilecek küçük bir olayın bile intizamını bozabileceğini düşünenlerdendir. Öyle ki 'muallimin sandalyesine iğne koymak küstahlığında bulunan talebeyi af yahut müdafaa etmek kabil değildir.' diyerek tarafını belli etmiştir. Ancak diğerlerinin aksine Sadık gayet ölçülüdür ve merhamet damarları henüz kurumamıştır: 'Birkaç gündür gazeteler, kafile halinde sokak sokak dolaşan, mektepten maarife, maariften vilayete, vilayetten gazete idarehanelerine başvurarak nihayet mecalsiz kalan mektep çocuklarının macerasını naklediyorlar. Bunlar muallimlerinin iskemlesine iğne koydukları ve asıl mücrim bulunmadığı için toptan tard edilmiş bir sınıf talebesidir. Eğer mektep idaresi kararında ısrar eder yahut Maarif Vekâleti bu umumi cezayı tasvip ederek başka bir şekl-i hal göstermezse, onuncu sınıfa kadar gelmiş ve tahsil çağının sonuna varmaya muvaffak olmuş bu gençler, bir an içinde büyün ümitlerinin ve zahmetlerinin boşa gittiğini göreceklerdir. Karanlık İstanbul bu gençlere ne meçhul akıbetler hazırlayacaktır?' … 'Devlet, çocukları, gençleri tahsil ettirirken yalnız bunların birer fert olarak menfaatlerini ve istikballerini düşünüyor; asıl idare ile mükellef olduğu heyet-i ictimaiyenin istikbalini nazar-ı dikkate alıyor. Tahsilin mecburi oluşu bundan ileri gelir; yine bunu içindir ki devlet, her sene bütçesinde maarife tahsisat ayırır, binaenaleyh, maariften devletin beklediği gaye, cemiyete faydalı insanlar hazırlamaktır. Bir çocuğun iyi tahsil ve terbiye görerek yetişmesi, yalnız kendisi için bir hayır değil, millet için de bir fayda, hak, bir zarurettir. Eğer tahsil ve terbiyeyi, birtakım insanlara bahşedilmiş bir imtiyaz, sırf ferdî bir menfaat suretinde telakki etmek kabil olsaydı, herhangi bir çocuğu kolundan tutup dışarı atmak ve bütün istikbalini mahvetmek, mantıki bir ceza addedilebilirdi. Hâlbuki tahsil etmek adam olmak hayat-ı ictimaiyeye faideli, hiç olmazsa mazarrâtı dokunamayacak bir anasır olmak, bir imtiyaz değil, bir mecburiyettir. Bu nokta-i nazardan tard cezası, devlet ve maarif telakkisine tamamıyla zıt bir harekettir. Bir mektepten tard edilen talebe, badema kendisine bütün tahsil ve terbiye müesseselerinin kapalı kaldığını görmeye, yani yetişmemeye, adam olmamaya mahkûm bir genç demektir. Böyle bir ceza, hayat-ı ictimaiyeye muzır anasırlar hazırlamaktan başka bir işe yaramaz. Mekteplerden şimdiye kadar şu veya bu sebeple tard edilen talebe arasında kim bilir inkişafa müsteit istidadla, memlekete hayrı dokunacak ne kadar zekâlar vardı ve bunlar bir gencin, ihtiyari bir hatası yüzünden sönmeye, faideli olacak iken mazarrat vermeye mahkûm edilmişlerdir! Mekteplerde zapt ve raptı ihlal eden, fena ahlaklı çocuklar varsa, eğer bazen bir talebe, başka bir suretle tecziyesi kâfi gelmeyecek ağır bir cürm işlerse, tatbik edilecek muamele, onu istikbalin, serseri, hırsız, katil hazırlayan korkunç ümitsizliklerine atmak değil, bilakis terbiye ve ıslah etmektir (…) Bunun içindir ki tard cezasını ortadan kaldırmak, umumi mektepler dâhilinde ıslah hali kabil olmayan yahut ağır cürümler işleyen talebeye mahsus ıslahhaneler vücuda getirmek lazımdır. Bahusus bu milletin yetişen zekâları, hatta okuma yazma bilenleri o kadar azdır ki bunların içinden ara sıra birkaç tanesini, gayr-i kabil-i tamir ceza ile sokağa fırlatmak ve artık onlarla hiç meşgul olmamak çok ağır bir mesuliyet-i ictimaiyedir. Hırsızlar, katiller için bile ıslah-ı hâl edecek ve onları daha uslu olarak tekrar hayata çıkaracak bir hapishane vardır.' Basında bu tür münakaşalar devam ederken, Sait Faik ve arkadaşları ise Millî Eğitim Bakanlığı'nı bilgilendirmek, kendilerini aklamak için aralarından iki kişiyi seçerek Ankara'ya gönderirler. Gazetelerin hadiseyi alevlendirmesiyle büyüyen 'çuvaldız olayı' Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in TBMM'nin açılış konuşmasına bile 'Mekteplerimizde inzibatın hayat-ı maarifin en lâ-büdd esasıdır.' diye yansıyacaktır. Arapça Hocası Salih Bey'e yapılan şakanın failleri ise henüz bulunamamış, hiçbir öğrenci suçlamaları kabul etmediği gibi aksine bu işi yapanın başkası olduğunu iddia etmişlerdir. Cumhuriyet gazetesi, bu sırada Sait Faik ve arkadaşlarına 'Bir Mertlik Vazifesi' başlığı ile çağrıda bulunarak suçlu veya suçluların ortaya çıkarılmasını ister: 'Tahkikat devam ediyor. Fakat İstanbul Lisesi'nde Arabî mualliminin iskemlesine çuvaldız koyan yaramaz çocukların kim olduğu bir türlü meydana çıkarılamıyor. Bu yüzden de elliye karib genç sokaklarda sürünüyorlar. Belki de tahsilden mahrum kalacaklar. Bu vaziyette hâcenin iskemlesine çuvaldız koyan yaramazın ve yaramazların uhdesine bir mertlik vazifesi tevcih ediyor ki o da çuvaldız vak'asının kahramanı veya kahramanları kendileri olduğunu söyleyerek itiraf-ı kusur etmek ve bi-günah arkadaşlarının tahsiline mani olmamaktır. O yaramaz gençler, bu mertliği gösterecek olurlarsa mektep idaresi değilse bile efkâr-ı umumiye kendilerini affedecektir. Çünkü Türk gençliğine yaraşan ve şeref veren bir mertlik göstermiş olacaklardır. Yaramazlık affedilir, fakat namertlik asla...' Ancak ne bu çağrı ne de Millî Eğitim Bakanlığı müfettişlerinin yaptıkları soruşturmalar sonuç vermeyince, Sait Faik ve arkadaşlarının İstanbul Erkek Lisesi ile ilişkisi kesilir ve İstanbul dışındaki liselere tabiri caizse sürgün edilirler. Sürgün edilen kafile arasında yer alan Sait Faik'in bu olayda parmağı var mı yok mu, henüz bilmiyoruz. Ancak Sait Faik'in, 'yaramaz, haşarı, arkadaşlarıyla devamlı çatışan ve kavgacı' bir çocukluk geçirdiği göz önüne alındığında hadisenin elebaşısı olma ihtimali yüksek gibi görülüyor. Üstelik annesi Makbule Hanım kendisiyle yapılan bir röportajda, Sait Faik'in yaramazlığını şöyle anlatmaktadır: 'Oğlumuz garip bir ruhlu çocuktu. Yaramazlığından ötürü ondan yaka silkiyorduk.' Sait Faik'i çocukluğundan beri tanıyan ve bir ara öğretmeni de olan Hakkı Süha Gezgin ise, aksine onun 'sınıfta sakin ve dalgın, bahçede yalnız' dolaştığını söylüyor. Şu hale göre Sait Faik büyüdükçe haylazlıklarından vazgeçmişe benziyor. Öyle ki, Hikmet Feridun, Salih Hoca'ya yaptıkları çocukça şakayı her aklına geldiğinde Sait Faik'in 'Ne de efendi bir adamdı. Nasıl elimiz vardı da o iğneyi minderine koyduk?' diye esef ettiğini yazmaktadır. Bir bakıma vicdan azabı çeken Sait Faik'in iğne olayında bir numaralı aktör olduğunu ise Hikmet Feridun'a anlattıkları belgelemektedir. 'Aradan yıllar geçti. Bir gece yarısı Sait Faik'i Beyoğlu'nda, Ağa Camii durağında gördüm. Büyük bir haberi varmış gibi önümü kesti ve: 'Ne oldu biliyor musun?' dedi. Merakla yüzüne baktığımı görünce anlatmaya başladı: Salih Hoca'yı gördüm!' Nerede?' Eyüp Sultan'da… Yanına koşup elini öptüm ve 'Hocam bizi affettin mi?' dedim. Hoca şaşardı. Sonra 'Niçin sizi affedeyim, sebep ne?' dedi. Kekeledim: 'Hani şu iğne meselesi hocam!' Elini öptüğüm zat büsbütün afalladı: 'Evladım, sen yanlıyorsun galiba. Beni birisine benzetmiş olmayasın?' Bu sefer ben şaşaladım: 'Siz Arabî Hocası Salih Efendi Hazretleri değil misiniz?' Güldü: 'Yok çocuğum, ne münasebet? Ben Arapça hocası değilim, ismim de Salih değil!' cevabını verdi. Bu sefer boynumu büktüm: 'Bir çocukluk yaramazlığının vicdan azabı içindeyim hoca efendi. Benzettiğim kimse olmasanız bile zararı yok. Onun namına beni affetseniz de şu iş olup bitse!' Hoca gülümsedi: 'Affettim gitti oğlum affettim!' dedi. Bir daha elini öptüm ve ayrıldım.' Sait Faik durdu ve bir yükten kurtulmuş gibi: Oh be yahu… Hafifledim vallahi!' dedi. Bir vicdan azabı onu yallarca adım adım takip etmişti. Annesi Makbule Hanım, Sait Faik'in daha okula başlamadan 'okumaktan hoşlanmadığını belli ettiğini' de söylüyor. Başarılı ve parlak bir tahsil hayatının olmadığı ortada olan kahramanımız son röportajlarından birinde, okuldan hiç hazzetmediğini, derslere karşı isteksizliğini belirtmekle beraber edebiyat derslerini ise şaşılacak bir biçimde sevdiğini kaydetmektedir. İlk hikâye denemelerine sürgün gittiği Bursa Erkek Lisesi'nde başladığını anlatan Sait Faik'e göre, 'İpekli Mendil ve Zemberek' adlı hikâyeler bu dönemin mahsulü olup sanat yolunda atılmış ilk adımlar'dır. Annesi Makbule Hanım, Sait Faik'in daha okula başlamadan 'okumaktan hoşlanmadığını belli ettiğini' de söylüyor. Başarılı ve parlak bir tahsil hayatının olmadığı ortada olan kahramanımız son röportajlarından birinde, okuldan hiç hazzetmediğini, derslere karşı isteksizliğini belirtmekle beraber edebiyat derslerini ise şaşılacak bir biçimde sevdiğini kaydetmektedir. İlk hikâye denemelerine sürgün gittiği Bursa Erkek Lisesi'nde başladığını anlatan Sait Faik'e göre, 'İpekli Mendil ve Zemberek' adlı hikâyeler bu dönemin mahsulü olup sanat yolunda atılmış ilk adımlar'dır. Bursa Erkek Lisesi gerçekten Sait Faik için tam anlamayla hayatının dönemeçlerinden biri olmuştur. Lisenin onuncu sınıfındayken Edebiyat Öğretmeni Mustafa Mümtaz Bey'in ödev olarak yazdırdığı 'İpekli Mendil' hocası tarafından çok beğenilmiş ve sınıfta yüksek sesle okunmuştu. Dahası Mustafa Mümtaz Bey, imlâ kurallarına dikkat etmesi için uyardığı Sait Faik'i, gelecekte iyi bir hikâyeci olacağını söyleyerek cesaretlendirmişti. Annesinin belirttiği gibi okumakta gözü olmayan Sait Faik, lisenin onuncu sınıfında kalmış ancak ne hikmetse 1928 yılında ite kaka liseyi bitirebilmişti: '… Yarı nankörlük, yarı korkaklığımdan lisenin onuncu sınıfında çakınca hiçbir şey olmamaya karar vermiş; ama neden gene onuncu sınıfı bir daha okumuştum, bilmem.' Liseden sonra, edebiyata merak sarmış ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesine 949 numaralı öğrenci olarak kaydını yaptırmıştı. Edebiyat Fakültesi'ne ancak üç yıl kadar tahammül edebilen Sait Faik, 1930 başlarında üniversite tahsilini yarım bırakacaktır. Babasının tüccar, annesinin hariciyeci olması için hayaller kurduğu Sait Faik, avare hayattan vazgeçmeyince Lozan'a iktisat eğitimi için gönderilir. Fakat burada da dikiş tutturamayarak eğitimini yarıda bırakarak 1934 yılında Türkiye'ye dönecektir. Sait Faik'in okuyamaması en çok da babasını üzmüşe benziyor. Doğrusu, Mehmet Faik Bey kendinden sonra oğlunun işleri devralmasını istemiş ve Balıkpazarı'nda küçük bir büro bile açmıştı. Samet Ağaoğlu, Sait Faik'in bu durumunu Aşina Yüzler de şöyle anlatmaktadır: 'Okumaması babasının büyük derdi oldu. Başka bir kaygı da beraberinde belirdi. Oğlu kendinden sonra bırakacağı malları ve işi yürütmeye hevesli görünmüyor. O halde bu gezmeden, kitaptan, yazıdan başını kaldırmayan genci, ticaret hayhuyuna zorla itmeli. Hikâyecinin ismi böylece, Balıkpazarı'na küçük bir büronun tabelasına komisyoncu olarak yazıldı. Baba için hazin bir deneme, oğlu için bir perdelik komedya! Büro, sabahtan akşama ticaretten başka her konuda bol bol gevezelik eden arkadaşlarının buluşma yeri. Müşteriler geliyor, şunu bunu istiyorlardı. Bunlarla mı uğraşacak? Hepsini rakip komşulara yollayarak bir dakikalığına kestiği sohbete yine dalıyor. Akşamları da kepenk erkenden iniyor, bir solukta Beyoğlu. Birkaç ay geçmeden ismi tabeladan silindi, perde, bazı iç organlar hasta, sinirler yorgun kapandı.' Sait Faik, başarılı bir tahsil hayatı geçirmedi, aksine tabiatının gereği gibi avare, kendiyle meşgul bir şekilde yaşadı. Çocukluk ve ilk gençlik yıllarında haylazlık ve yaramazlıklarıyla ailesini ve çevresini bıktırdığı görülmektedir. İstanbul Erkek Lisesi'nde cereyan eden 'çuvaldız olayı' ise ne hikmetse Sait Faik'in üzerine kaldı. Ancak Hikmet Feridun Es'in naklettiği hatıradan başka, nahoş şakayı Sait Faik'in yaptığına dair ciddi bir belge de bulunmuyor. Belki o günlerde Sait Faik ve arkadaşları bu olaydan ciddi yaralar aldı; ancak Türk edebiyatı iyi bir hikâyeci kazanmış oldu. Acaba Sait Faik, Bursa Erkek Lisesi'ne sürgün edilmeseydi hikâyeci olur muydu? Bu hadisenin onu teşvik ettiği ve yazmaya yönelttiği söylenebilir. Asıl önemlisi ise, Sait Faik'in hikâyeci olarak ilk eserlerini nerede yazdığı ve hikâyelerinin nasıl ortaya çıktığının belli olmasıdır.