Tarihin tozlu sayfalarında kalan gizemli kütüphaneler

Farklı dillerde ve farklı coğrafyalarda üretilen insanlığın ortak kültürel mirası ve uygarlığın belleğini oluşturan dev kütüphaneler, dünyadaki önemli çekim merkezleri arasında yer alır. Kayıt ve arşivler teknolojinin imkânlarıyla dijital ortama kaymaya başlasa da kütüphaneler, ülkelerin uygarlık birikimi, bilgi ve kültür seviyesini gösteren insanlığın ortak hafızası olma işlevini sürdürüyor. Tarihin en eski çağlarından beri insanlığın hizmetinde olan kütüphanelerden bazıları, günümüze değin gizemi çözülememiş sırları barındırıyor. Ne yazık ki bu bilgi hazinelerinin birçoğu zamanla sırlarıyla beraber kayboldu. İşte tarihin tozlu sayfalarında kalarak sırrı çözülemeyen kütüphaneler… Büyük İskender'in devletinin başına geçmesiyle Akdeniz'de İskenderiye önemli bir liman kent haline geldi. Büyük İskender'in ölümünden sonra yönetimi ele geçiren Ptolemaios, şehirde bir kütüphane kurmaya karar verdi. İskenderiye Kütüphanesi, Büyük İskender'in MÖ 332 yılında kurduğu Mısır'daki İskenderiye şehrindeydi. Büyük İskender'in ölümünden sonra, Kumandan Logus'un oğlu Ptolemaios tarafından kuruldu. Saraya yakın kurulan kütüphane, şehrin merkezindeydi. Kütüphane, 300 yıl boyunca dünyanın en büyük arşivi olma özelliğini korudu. Bütün ülkelerden hayvan ve bitki örneklerinin olduğu botanik bahçesi ve rasathanede bulunuyordu. Burada insan vücudunu incelemek üzere bir anatomi salonu vardı. Fizik, kimya, tıp, fizyoloji, matematik, edebiyat, felsefe gibi bilimler bölümlere ayrıldı. 10 maddede Osmanlı dönemi kütüphaneleri Döneminin en önemli merkezi haline gelen bu yer, aynı zamanda önemli bilim adamlarını ağırladı. Matematik bilgini Öklid, mekanik bilimci Arşimet, tıp bilimci Herofilos, gök bilimci Eratosthenes, Batlamyus gibi isimler, bu kütüphanede çalıştı. Kütüphane yaklaşık 150 bin cilt el yazması eser ve geniş bir çalışan kadrosuna sahipti. Eserler papirüslere yazılarak rulo şeklinde saklanırdı. Aynı zamanda Mısır'a giren her eser, kütüphaneye getirildi ve bir kopyası alınmadan sahibine verilmezdi. İskenderiye Kütüphanesi'nin üç kez yakıldığı rivayet edilir. Neden ve kim tarafından yakıldığı tartışmaları hala devam ederken çeşitli eserlerde ilk büyük yıkımın, İskenderiye'yi kuşattığı sıralarda Jül Sezar tarafından gerçekleştirildiği ve yakılan el yazma eserlerin, şehrin hamamlarında bir hafta boyunca yandığı söylenir. Çeşitli badireler atlatan kütüphane, 2002 yılında Yeni İskenderiye Kütüphanesi adıyla eskisiyle aynı büyüklükte tekrar inşa edildi. Kedili Kütüphane'nin bilge Hafız-ı Kutubu Döneminde gizemli kimliğiyle bilinen John Dee, Kraliçe Elizabeth'in hokkabazıydı. Bu nedenle de Shakespeare'in 'Fırtına' adlı eserindeki sihirbaz Prospero karakterinin esin kaynağı oldu. Dee, İngiltere'de bulunan kitaplardan dikkate değer özel bir koleksiyon oluşturabilmek için bütün İngiltere'yi gezdi. 1580 yılında ise ülkenin en büyük kütüphanesi oluşturdu. Kraliçeye bağlı araştırmacı ve astrolog olan John Dee'nin koleksiyonunda 4.000 adet eser vardı. Fakat çıktığı seyahatler sırasında kütüphanesi ve laboratuvarı yağmalandı. Bu felaketin ardından geriye yalnızca 100'ü aşkın kitap kaldı. Kraliçenin özel araştırmacısı Dee'nin ender koleksiyonundan 100 kitap günümüzde British Museum'da sergileniyor. Koleksiyonun bilimsel ve büyüsel eserler içermesi, bu iki olgu arasındaki farkın o dönemin Avrupası'nda çok keskin olmadığını gözler önüne seriyor. 16. yüzyılın Avrupası'nda matematiğe ilgi duymak büyücülüğe ilgi duymak olarak görülebiliyordu. John Dee'in koleksiyonunda yer alan kitaplarda kendisinin notları yer alır. Kitapların kenarlarındaki bu karalamalar; önemli metinler üzerindeki gözlemlerini, simyaya dair düşüncelerini, burçlarını ve hatta biyografik bilgileri içeriyor. Dünyanın en güzel 10 modern kütüphanesi 1900 yılında Taocu bir kişi, Magoa mağaralarında yerdeki kumları temizlerken gizli bir kapı buldu. Bu kapının ardında küçük bir mağaranın içinde binlerce antik el yazması ve resim vardı. Uzmanlar, 9. yüzyılda inşa edilen mağaranın 11. yüzyılda mühürlendiğini söylüyordu. Saklı Mağara Kütüphanesi, Çin'in Gansu eyaletinin Dunhuang şehrinin 25 km güneydoğusunda Mingsha dağı eteklerinde yer alıyor. Kütüphaneyi bulan Wang, durumu yetkililere bildirse de kimse ilgilenmedi. Fakat yıllar sonra Wang, Çinli yetkilileri belgelerin önemine ikna etti. Mağaralarda bin yıllık bir dilimi kapsayan süreç içinde yapılmış Budist sanatın önemli örnekleri bulunuyor. 1907 yılında Macar araştırmacı, bulunan el yazmalarının büyük bir kısmını satın aldı. Ertesi yıl, Fransız arkeolog Paul Pelliot da benzer bir anlaşma yaptı. Aynı zamanda Batılı bilim adamları, bu mağaradaki duvar resimlerini, 'duvardaki kütüphane' olarak adlandırdı. 1961 yılına gelindiğinde Çinli yetkililer Mogao'daki bu mağaranın önemini anladı. Ulusal anıt ilan edilen Saklı Mağara Kütüphanesi 1987 yılında 'Dünya Mirasları Listesi'ne alındı. Beyazıt Devlet Kütüphanesi tarihçesi Bulunan gizemli kütüphanede, 50 binden fazla tarihi eser korundu. 4. ve 11. yüzyıla ait bu tarihi eserler, Çin, Orta Asya, Güney Asya ve Avrupa ülkelerinin tarihi, coğrafi, siyasi, milli, askeri ve dil bilimle ilgili yazıları, edebiyatı, sanatı, dini, tıp ve ilaç, bilim ve teknoloji de dâhil hemen hemen tüm alanları kapsıyordu. Bu eserler, bundan dolayı, 'Eski ve Orta Çağların Ansiklopedisi' olarak adlandırıldı. Afganistan'da bulunan bir mağarada bin adet el yazmasından oluşan antik bir kütüphane keşfedildi. Yapılan araştırmalar sonucunda İbranice, Aramice, Farsça, Yahudi Arapçası ve Yahudi Farsçası metinler içeren koleksiyonun İpek Yolu'nda yaşayan Yahudi bir aileye ait olduğu tespit edildi. Metinler şiir, kişisel mektuplar ticari kayıtlar ve yasal belgeleri içeriyordu. Belgeler ise Abu Ben Daniel'in reisi olduğu Yahudi bir aileye atfedildi. Koleksiyon, bir tüccar tarafından 2013 yılında satın alındı. Belgelerde Avrupa ile Asya'yı birbirine bağlayan İpek Yolu üzerinde ticaret yapan Yahudilerin isim listelerinin ve bu kişiler hakkında bilgileri bulunuyor. Tarihin en önemli kütüphaneleri Araştırmacı Lenny Wolfe de antik kütüphaneye Afgan Genizalarındaki araştırmaların bir parçası olarak denk geldi. Mısır'da 30.000 el yazma eseri barındıran bir deponun olduğuna dair ipucunu verir. Bu koleksiyonun niçin bin yıl önce bir mağaraya gömüldüğü ise bir sır olarak kaldı. 1850'lerde Ninova'da kazı yapan arkeologlar, dünyanın en eski kraliyet kütüphanesini keşfetti. Asurbanipal Kütüphanesi, 30.000'den fazla çivi yazılı kil tablet barındırıyordu. Tabletler; edebi eserleri, teknik belgeleri ve hükumet kayıtlarını içeriyordu. Çok fazla sayıdaki bu tabletler, Asurbanipal Kütüphanesi'ni dünyanın en büyük kütüphanelerinden biri yapıyordu. Asurbanipal, kütüphane olduğu kesinlikle kanıtlanabilen, dünyanın ilk kütüphanesidir. I. Mahmut'un yaptırdığı kütüphane neden Nuriosmaniye olarak anılıyor? MÖ 668'ten 627'ye kadar hükmeden Asurbanipal, Yeni Asur İmparatorluğu'nun son büyük hükümdarıydı. Topraklarına İran, Babil, Suriye ve Mısır'ı katarak çok geniş sınırlara ulaştı. Yaptırdığı Ninova Kraliyet Kütüphanesi ise kralın en büyük başarılarından biriydi. Kralın kişisel kütüphanesi, tıp, şiir, coğrafya, bilim ve büyü alanlarındaki metinleri içeriyordu. Yaradılış, Gılgamış, Irra, Etana ve Anzu gibi geleneksel Mezopotamya destanlarının günümüze ulaşmasında bu kütüphane büyük bir rol oynadı. Kitaplıkta; el kitaplarının, bilimsel metinlerin ve Binbir Gece Masalları'ndan birinin ilk örneği olan 'Nippur'la Yoksul Adam' gibi bazı halk öykülerinin bulunması, bu kitaplığın sadece kral için kurulmadığını gösteriyor. Vatikan Gizli Arşivleri, dünyanın en gizemli kütüphanelerinden biriydi. 1612'de kurulan arşiv, 1881'e kadar halkın kullanımına kapalıydı. Papa XIII. Leo döneminde yalnızca Katolik araştırmacıların arşive girmesine izin verildi. O zamandan beri bu kısıtlama çok az da olsa gevşetildi. Fakat gazeteci ve öğrencilerin içeri girmesi hâlâ kesinlikle yasak. Yalnızca Vatikan'ın sıkı şartlarını karşılayabilen resmi araştırmacılar içeri girebiliyor. Bu durumda bile günde en fazla üç eser alabiliyorlar. Vatikan 2012'de 100 parçanın arşivden çıkarılmasına izin verdi. Koleksiyonunu seksen kilometre uzunluğunda olduğu söylense de arşivlerin gizemi hakkında neredeyse hiçbir ipucu bulunmuyor. Çıkarılan belgeler, Papa X. Leo'nun Martin Luther King'i aforoz etmesinden Tapınak Şövalyelerinin duruşmalarının yazılı hallerine ve Galileo'ya, İngiliz bir din adamının VIII. Henry'nin evliliğinin iptalini istediği bir dilekçeden Yeni Dünya topraklarını Portekiz ve İspanya arasında paylaştıran Inter Caetera belgesine kadar birçok konuyu kapsıyor. Araştırmacı-yazar Rinaldo Marmara'ya göre Vatikan'ın Arşiv Kütüphanesi'nde Türk tarihine ışık tutacak nitelikte çok değerli evraklar bulunuyor. 500'e yakın Osmanlıca el yazması eserin, Vatikan Kütüphanesi'nin 5 ayrı bölümünde muhafaza ediliyor. Trablusşam ve civarında hüküm süren Ammâroğulları, bu şehirde dâru'l-ilim ve ona bağlı bir kütüphane kurdu. Kurulan bu yapı 'dünyada bir benzeri görülmemiştir' olarak nitelendirildi. Kitap sayısı hakkında 100.000 ve 3 milyon gibi oldukça farklı rakamlar söyleniyordu. Kütüphanedeki eserler, konularına göre farklı odalarda muhafaza edilirdi. Benî Ammâr'ın İslam dünyasının her yerinde mevcut adamları, satın aldıkları kitaplarla Dârülilim Kütüphanesi'ni zenginleştirmişlerdi. Fakat Darülilim Kütüphanesi 1109'da Trablusşam'ı işgal eden Haçlılar tarafından önce yağmalandı, sonra da yakıldı. Halife Mustansır Billah'ın Bağdat'ta 1234 yılında kurduğu Müstansıriyye Kütüphanesine, özel kütüphanesinden seçtirdiği 290 yük kitap gönderdi. Seksen bin ciltten fazla kitap bulunan kütüphane Moğollar tarafından yakılıp yıkıldı. İbnü'l-Fuvatî, kütüphanenin dünyada eşi görülmemiş derecede zengin bir koleksiyona sahip olduğunu söyler. Bu kütüphanede görev yapan kişilerin çoğu dönemin önemli âlimleriydi. Tarihçiler, Moğol istilasının İslam dünyasındaki ilmi ve kültürel gelişmeyi sona erdirdiği ve Müslümanların kendi kabuklarına çekilmelerine neden olduğunu söyler. Moğollar tarafından tarumar edilen Bağdat kütüphanelerinin arasında, İslam dünyasının en önemli merkezinden biri olan Beytülhikme bulunuyordu. Moğolların yaktıkları kitaplar dağ kümecikleri oluştururken, kimileri de Dicle Nehri'ne atıldı. Kaynaklar günlerce nehrin mürekkep renginde aktığını yazar. Paha biçilemeyecek kadar kıymetli kitapların bulunduğu Bağdat Kütüphanesinden, Hülagu'nun Bağdat'ı istilasından sonra geride hiçbir iz kalmadı. Bu kütüphanenin yok edilmesi ile ilgili bir rivayet şöyle: 'Bağdat'taki kitaplar, Dicle nehrine atıldı.Öyle ki çok sayıdaki kitaplar nehir üzerinde köprü oluşturup, yayalar ve atlıların gelip geçmesini sağladı. Nehrin rengi akan kitap mürekkepler, yüzünden siyaha dönüştü.' Bu kütüphanedeki kitapların bir bölümü de Hülagu'nun maiyetinde bulunan Nâsirüddin et-Tûsî tarafından Meraga'ya götürüldü. Böylece yüzlerce yılı alan büyük emeklerin neticesinde telif edilmiş, uzun uğraşılar sonucu bir araya toplanmış paha biçilemez hazineler yok olup gitti.

Tarihin tozlu sayfalarında kalan gizemli kütüphaneler

SIRRI ÇÖZÜLEMEYEN KÜTÜPHANELER