Tasavvuf hakkında bilinmeyenleri ortaya çıkaran eser: Keşfu’l-Mahcûb

Hakikat ışığından mahrum olan insan, karanlıkta kalır. Hilkatte zayıf yaratılmış bulunan insan ifrat ve tefrit içindedir. Hayatta fikir kararsızlığı; iman ve kanaat za'fına; bu da itminansızlığa sebep olur. Böyle bir insan huzursuz ve rahatsızdır. Hücvirî 'ye göre insan hakikate ancak vahiy ve peygamber aracılığıyla ulaşabilir. Vahiy ve peygamber aracılığıyla ulaşılan bilgi ise kesindir ve amele dönüşmesiyle değer kazanır. Hücvirî'nin bu konuya bakış açısı, eserinde bilgiyi üçlü tasnife tutup, üçüncüsünü Allah'ın verdiği ilim olarak başlıklandırmasından anlaşılır. Hücvirî eserinde tasavvuf yolunun esaslarını, sûfîlere ait sözleri, muameleleri ve makamları açıklayarak tasavvufun mahiyetini ortaya koyar ve birçok ilim adamı tarafından takdir edilir. Keşfü'l-Mahcûb 'örtülü olanın açılması' manasına gelir. Hücvirî eserine Keşfü'l-Mahcûb ismini vererek tasavvuf hakkında bilinmeyenleri açtığını, bilinir hale getirdiğini ifade eder. Tasavvufun kurucu metni' sıfatını alan Keşfu'l-Mahcûb'un giriş kısmında yer alan 'fakr', 'tasavvuf konusu', 'melâmet' gibi bölümler kitabın ana fikriyle doğrudan bağlantılıdır. Söz gelimi birbiriyle bağlantısız gibi gözüken tasavvufun konusu, melamilik fakirlik kesin bilgi gibi mevzular üzerinden yapılan tartışmalarda genel olarak ''tasavvuf nedir'' sorusuna verilen cevaplarla, sünnî tasavvuf teşekkül sürecine girmiştir. Bu itibarla Hücvirî sünnî tasavvufun kodlarını girişteki bu bölümlerde bir bütün olarak dile getirmektedir. Dört bölümden oluşan eserin ilk bölümünde müellif; ilmin önem ve değerinden, tasavvufun temel kavramları olan dervişlik ve fakirlikten, hırka giyme meselesinden ve melâmet hakkında görüşlerden bahseder. İkinci bölüm ise tabakattır: Tasavvuf eserlerinin tabakat bölümlerinde diğer ilimlerden farklı olarak ilmin önde gelen isimlerinin hayatı hakkında nerede doğduğu, hangi hocalardan ders aldığı gibi bilgilerden ziyade tasavvuf ilminde önde gelen isimlerin ibadet dünyasından ve ahlaki anlayışından bahsedilir. Diğer tasavvuf eserlerinde olduğu üzere, Keşfü'l-Mahcûb'da da 'tabakat' bölümü tasavvuf nazariyesinin bir parçası olarak kaleme alınır. Fırkalar ve görüşlerinin konu edinildiği üçüncü bölüm, bahis mevzuu eserin İslam düşüncesinde Gazzâlî öncesi dönemin önemli eserleri arasında sayılmasını sağlamıştır. Ve son olarak, Keşfü'l-Mahcûb'un dördüncü bölümünde ise tasavvufî hakikatler ve muameleler ele alınmıştır. Hücvirî'nin günümüze kadar ulaşmış yegâne eseri, Keşfu'l-Mahcub'dur. Kâtip Çelebi, eserin adını Keşfu'l-Mahcub li Erbabi'l-Kulûb şeklinde verir ki, eseri görmeden yazdığı anlaşılır. Ayrıca tasavvuf tarihinde ilk defa Farsça yazılan eser olma özelliği ile beraber, tasavvufun teorik ve pratik yönünü en detaylı biçimde anlatan eserdir. Bundan önce bu tarz bir eser o dilde yazılmamıştır. Arapça 'da Ebu Nasr es-Serrac'ın el-Lûma'ı ne ise, Farsça'da Keşfu'l-Mahcub'un değeri de odur. Her ikisi de yazılmış olduğu dilin ilk tasavvuf kaynaklarıdır. Tasavvuf konusunda muhteva açısından en geniş eserler bunlardır. Hucvirî, eserini yazarken Sülemi'nin Tabakatü's-Sufiyye'sinden, Serrac'ın Lûma'ından, Kşeyri'nin er-Risale'sinden yararlanmış, aynı şekilde kendinden sonra telif edilen Nefehat gibi eserleri etkilemiştir. Hucvirî bu eserini Ebu Said Hucvirî isimli bir vatandaşın, tarikatın usulleri, sufilerin makamları, sözleri ve davranışları hakkındaki soruları üzerine yazdığını bildirir. Hucvirî eseri yazmadan önce kitabın konusunu zihninde canlandırmış, eserin ana hatlarını belirlemiş ve ondan sonra bu plan üzerine yazmıştır. Eserde daha evvel yazdığı veya ilerde yazacağı hususlara atıflarda bulunması, eserin yazılış planına dikkatle uyduğunu göstermektedir. Eserde lüzumsuz uzatmaların, gereksiz teferruatların yer almamasının bu titizliğin bir eseri olduğu anlaşılır. Hucvirî eserini tasavvufi adap ve erkânın ne olduğunu ve bunların şeriatın zahirine nasıl uygun düştüğünün göstermek amacıyla yazmış ve bunu da büyük oranda gerçekleştirmiştir. Eserin en kritik noktalarından biri, 'tabakat' meselesinin incelendiği bölümdür. Çünkü başka bilimlerin tabakat kitaplarında alışkın olduğumuz formun tasavvufta değişiklik gösterdiğini görüyoruz. Bilinen formdaki tabakatta bir bilimin öncüsünün doğumu, eğitim hayatı, eserleri vb. detaylar incelenirken; tasavvuf tabakatlarında bunların hemen hemen hiçbirinden söz edilmez. Bunun iki ana sebebi vardır: Birincisi fıkıh, kelam, hadis tabakatlarında olduğu gibi esas vurgunun doğum, eğitim ve yaşamın diğer alanlarına dair olmaması bu sebeple de bilinmemesi, ikincisi ise bir sûfinin yaşamından ziyade ahlakının aktarımının önemsenmesidir. Bu tabakatların esas gayesi ise tasavvufî doktirinin sûfinin hayatı üzerinden anlatımı ve ispatıdır. Böylece ''Tasavvuf nedir?'' sorusuna, bir mutasavvıfın hayatıdır değerlendirmesini yapabilmemizi mümkün kılar. Hücvirî, tabakatı şöyle tasnif eder: -Sûfilerin Sahabeden, Tabiûndan ve Etbau't-Tabiîn'den Olan İmamları -SûfilerinEhl-i Beytten Olan İmamları -Ehl-i Suffa -SûfilerinTabiûndan ve Ensardan Olan İmamları -Etbau't-Tâbiîndenİtibaren Günümüze Kadar Yaşamış Olan Sûfiİmamlar -Sonraki Mutasavvıflar -Sonraki Sûfiler Hücvirî'nin el-Lüma, Taarruf gibi eserlerden etkilenerek eseri kaleme alması ve esere başlarken ilmin ispatını konu etmesi, dikkat çeken noktalardan biridir. İlmin ispatının başlık olarak kaleme alındığı eserler daha çok kelam eserleridir, fakat Hücvirî eserine girişte bu başlığa yer vererek kitabın temel önermesini okuyucuya verir. Hücvirî'nin bilginin ispatıyla eserine başlaması 'tasavvufun bir din ilmi' olduğu önermesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Hücvirî tasavvuftaki muamelatın bilgiye dayandığını belirterek bilgi-amel ilişkisi üzerinde durur. Bu konuya önem veren Hücvirî'ye göre amelin sahih olmasını sağlayacak kadar her ilimden tahsil görmek farzdır, ancak bilgi amele dönüşmediği zaman değersizdir. Müellif ilmi üçe ayırarak şöyle açıklar: 'Birincisi Allah'ın var olan şeyleri de yok olan şeyleri de bilmesidir. İkincisi insanın Allah'la ve O'nu tanımayla ilgili bilgisidir. Üçüncüsü ise Allah ile (ilgili) olan ve Allah'ın verdiği ilimdir. Bu ilim şeriat ilmidir, Allah'ın bize olan emri ve teklifidir.' 'Eşyanın hakikati sabittir, bilgi mümkündür.' Eserde ikinci önemli tartışma konusu, 'eşyanın hakikati sabittir, bilgi mümkündür' cümlesidir. 'İnsan kendi dışında hiçbir şeye ihtiyaç duymadan hakikate ulaşılabilir mi?' sorusu entelektüel çevrelerde farklı yaklaşımlar oluşturur. Bu yaklaşımları felsefi ve dini düşünce olarak isimlendirirsek, felsefi düşünceye sahip olanların her birinin bu soruya farklı cevap vermiş olduğunu ve kesin bir cevaba ulaşamamış olduklarını görebiliriz. Sokrates gibi bu soruya evet cevabını verenler için 'insan kendi dışında hiçbir şeye başvurmadan değişmez' önermelerine ulaşılabilir ve bilgi üretilebilir. Dini düşünceye göre ise vahiy ve peygamber üstündür, insan bir şeylere başvurmadan bilgiye ulaşamaz; bu (bilgiye ulaşma) ancak vahiy ile gerçekleşir. Bu ikili ayrım akıl-vahiy çatışması olarak isimlendirilebilir. Dini düşünce açısından konuya bakan Hücvirî vahyin üstünlüğünü kabul eder. Hücvirî'ye göre insan hakikate ancak vahiy ve peygamber aracılığıyla ulaşabilir. Vahiy ve peygamber aracılığıyla ulaşılan bilgi ise kesindir ve amele dönüşmesiyle değer kazanır. Hücvirî'nin bu konuya bakış açısı, eserinde bilgiyi üçlü tasnife tutup, üçüncüsünü Allah'ın verdiği ilim olarak başlıklandırmasından anlaşılır. Hucvirî, kendisinden sonra gelen mutasavvıflara doğrudan veya dolaylı olarak tesir eden büyük şahsiyetlerden biridir. Hucvirî'den sonra tasavvufa dair yazılan ve Keşfu'l-Mahcub'dan etkilenen üç eser şunlardır: Esraru't-Tevhid: Müellifi Muhammed bin Münevver bin Ebu Said'dir. Bu eser yaklaşık 574/1178 yıllarında yazılmıştır. Belli bir sufinin hayatı, dervişleri ile münasebetleri hakkında ilk defa yazılan en geniş eser budur. Tezkiratü'l-Evliya: Feridüddin Attar'ın meşhur eseridir. Attar bu eserini yazarken Keşfu'l-Mahcub VE Esraru't-Tevhid'den de yararlanmıştır. Nefehatü'l-Üns: Molla Cami'nin öeşhur eseridir. Molla Cami bu eserinde yer yer Keşfu'l-Mahcub'dan yararlanmış ve burada olduğu gibi atıflarda bulunmuştur: 'Kitab-ı Keşfu'l-Mahcub'da böyledir ki, Hakk Sübhanehû ve Teâla nübüvvet burhanını kıyamete dek baki kılmıştır ve evliyayı ol burhan izharına sebep kılmıştır. Ta daimi olarak Hakk'ın ayetleri Muhammed (a.s)'ın sıdkının delilleri zahir ola ve onları âlemin velileri kılmıştır, asumandan yağmur onların ayakları bereketi için yağar.' Molla Cami, Cürcani, Şekkani, Hutli, Muzaffer Kirmani, Kuşeyri ve Ahmed Serahsî gibi mutasavvıfların biyografilerini verirken Keşfu'l-Mahcub'tan aynen aktarmalar yapar. Özetle, son dönemde doğulu ve batılı pek çok ilim adamının tasavvuflar ilgili çalışma ve araştırmalarında Keşfu'l-Mahcub'u kaynak olarak kullanmakta. Ülkemizde de akademik araştırmaların birçoğunun bibliyografyasında yer alır. Hucrivî'nin sadece mutasavvıfların sözlerini ve menkıbelerini nakil ve rivayet ettiği şeyleri tahlil ve münakaşa ederek bir neticeye varması, tasavvufun adab ve erkânını nakletmesi, sufilerin biyografilerini de ekleyerek kendine has bir usulle ele alması, başka eserlerde görülmeyen on iki tasavvufi fırkaya yer vermesi Keşfu'l-Mahcub'un başlıca özelliklerini teşkil etmektedir. İran veya Hint asıllı bir ailenin çocuğu olarak Gazne'de 390/1000'dan sonra doğdu. Lakabı Gaznevi olarak anıldığı gibi aynı bölgede yer alan Cüllâb ve Hücvir'den dolayı Cüllâbî ve Hücviri diye de bilinir. Babası Şeyh Osman'ın elinden ilk dinî tahsilini yaptıktan sonra Suriye, Türkistan, Kazvin, Hindistan, Irak, Huzistan, Azerbaycan, Cürcân, Horasan ve Maveraünnehir gibi bölgeleri dolaşarak sûfîlerle ve âlimlerle görüştü. Bu süreçte İslam toplumundaki çeşitli fırka ve mezhepleri yakından tanıma fırsatı buldu. Gazneli Mahmud'un huzurunda yapılan ilmî toplantılara katıldı. Tasavvufa Ebü'l-Fazl el-Huttelî'ye (Hutlî) bağlanarak intisap etti. Asıl mürşidi Ebü'l-Fazl el-Huttelî olmakla birlikte Hücvîrî Ebü'l-Abbas eş-Şekkânî, Ebü'l-Kāsım el-Cürcânî, Muzaffer b. Ahmed b. Hamdân gibi bazı sûfîlerden de istifade etti. Eserinde bütün üstatlarının Cüneyd-i Bağdâdî'nin ekolüne mensup olduğunu belirtir. Mürşidinin vefatından sonra, muhtemelen 431'de dostları Ahmed b. Hammâd es-Serahsî ve Ebû Saîd Hücvîrî ile birlikte Hindistan'a gidip Lahor şehrinde yaptırdığı mescitte talebelere ders vermeye ve İslâmiyet'i yaymaya başladı. Onun sayesinde başta Lahor naibi Ray Racu olmak üzere birçok Hintli müslüman oldu. 435/1043'te Lahor'un Hintlilerin tarafından kuşatılması sırasında esir düştü ve Sultan Mevdûd b. Mes'ûd'un karşı saldırısıyla bu esaretten kurtuldu. Lahor'daki faaliyetlerine devam eden Hucvîrî 465/1072'de vefat etti. Aynı zamanda Dâtâ Gencbahş olarak da anılan Hucvîrî'nin kabri bugün bile Lahor'un önemli ziyaretgâhlarından biridir. Hucvîrî, her birini üçüncü yüzyılın önde gelen mutasavvıflarına nispet ettiği on fırkanın 'sahih tasavvuf fırkaları' olduğunu; ikisinin ise sapkın fırkalar olduğunu dile getirmiştir. Ele aldığı her bir fırkanın görüşlerini, sahv, sekr, mücahede, velayet ya da îsâr gibi çeşitli temel kavramlara dayandırmıştır. Fakat bu tasnifin gerçek bir durumu mu yoksa Hucvîrî'nin sünnî tasavvufu sistematik bir görünüme kazandırma girişimini mi yansıttığı çok açık değildir. Her hâlükârda Hucvîrî, tasavvufun bir 'din ilmi' haline geldiğine ve kendi içerisinde fırkalar ürettiğine işaret ederek Cüneyd ile başlayan sünni tasavvufun teşekkül sürecinin artık olgunluk devresine ulaştığını anlatır. Hucvîrî, tasavvufun sema, raks, hırka giyme ya da şatahat gibi çeşitli tartışmalı konularına ilişkin kendi özgün düşüncelerini ortaya koymakla birlikte genel anlamda geleneğin tutumunu benimseyerek orta bir yol tutmayı tercih etmiştir. Kitabı incelemek ve satın almak için tıklayın. ESERLERİ Keşfu'l-mahcûb. (435-445/1043-1054) Lahor, 1903; Lahor 1931, 1933; Kashf al-mahjub. ed. V. Jukovsky, Leningrad, 1926; Tahran'daki tıpkıbasımlar, 1327, 1336, 1337, 1338; The Kashf al-Mahjub: The Oldest Persian Treatise on Sufism. Trc. Reynold Alleyne Nicholson. Londra: Luzac and Company, 1911, 1959; (2. bs.), Karaçi, 1990. (İngilizce); Keşfü'l-mahcûb. Thk. İs'ad Abdülhadi Kandil. Kahire: Şuûnü'l-İslâmiyye, 1974, 2 Cilt; (2. bs.), Beyrut: Dârü'n-nehdati'l-arabiyye, 1980 (2 cilt bir arada-Arapça); Keşfü'l-mahcûb. Thk. Hamid Mahmud. Lahor : [y.y.], 1967. (Farsça); Keşfü'l-mahcûb. Thk. Muhammed Abbasi. Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir, [t.y.], (Farsça); Hakikat Bilgisi: Keşfu'l-mahcûb. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982, 1996, 2014.

Tasavvuf hakkında bilinmeyenleri ortaya çıkaran eser: Keşfu’l-Mahcûb

TASAVVUFUN KURUCU METNİ